’38 Dersim harbi kararının 84. Yılı

Öncesinde Dersim in mebus sayısı azaltılmış ve akabinde idari sistemine son verilmişti 23 Nisan 1920 de TBMM açıldığında barbarians izle Dersim in Diyap Ağa yla bir arada altı olan mebus sayısı sonraki devirde ikiye indi 30 Mayıs 1926 da Dersim vilayeti ilga edildi ve yaklaşık on yıl sonra Tunçeli vilayeti bizi ayiran cizgi izle kuruldu ve 2884 sayılı Tunçeli Vilâyetinin Yönetimi Hakkında Kanun la özel bir sistem oluşturuldu Tunçeli nin vali ve kumandanı olarak atanan Korgeneral Abdullah Alpdoğan tıpkı vakitte Tunçeli Elâzığ Bingöl ve boru 2039 izle Erzincan ı kapsayan 4 Genel Müfettişlik bölgesinin de müfettişiydi Alpdoğan direkt hükümetin yereldeki temsilcisi olarak idamı infaz yetkisine de sahipti Meğer 1924 Anayasası na madde 26 nazaran idamı infaz yetkisi business proposal izle Meclis teydi Kanunun anayasaya muhalif olmasını Adliye Encümeni Kâtibi Raif Karadeniz Trabzon TBMM de şöyle savundu Yalnız memleketin yüksek menfaatini bir tarafa koyduk ve başka tarafa da yasal mevzuatımızı koyduk cahil periler izle ve Teşkilâtı Esasiye Kanunu na karşı beslenmesi lazım gelen perestiş ve hürmeti de göz önünde tutarak düşündük ve bu sonuca vasıl olduk

1936 dan itibaren Dersim e harekât müfettişlik komutasında cars on the road izle sürdürüldü Harekâtın 14 Haziran ve 18 Eylül 1937 ye kadar icrasını kıymetlendiren Başbakan İsmet İnönü TBMM kürsüsünde Dersim e hâkim olunduğunu ve medenileştirme programına devam edildiğini söyledi Aslında gaye olarak cekic ve gul bir behzat c hikayesi izle belirlenen liderlik yeteneği olanların bir kısmının yakalanmış teslim olmuş bir kısmının öldürülmüş ve Seyid Rıza nın idam edilmiş olduğu dikkate alındığında Dersim de hâkimiyet sorunu kökten çözümlenmiş olmaktaydı Yalnızca liderlik ciplak izle yeteneği olanlar değil ahalinin de iştirakiyle yaklaşık 11 bin kişi teslim olmuştu Müfettiş Alpdoğan la görüşen Malatya Emniyet Müdürü İhsan Sabri Çağlayangil de teslim olması istenilenlerin listesinin köylere gönderildiğini yazmıştı Teslim olanların yanı sıra 1936 1937 nin kıymetli bir öteki faaliyeti de ahaliden silah toplanmasıydı

Dersim özelinde vergisini vermiyordu nüfusunu yazdırmıyordu askerlikten kaçıyordu üzere argümanların harekâta münasebet olarak sıralanması ne kadar rasyonellikten uzaklaşıldığının tabiridir 1930 larda öne sürülen tezlerin doğruluğunu yanlışlığını tartışmak bir yana bu münasebetler dikkate alınacaksa hiç kuşkusuz Ankara İstanbul yahut İzmir’in de Dersim kadar harekât alanı olması gerekmez miydi Verginin vaktinde ödenmemesi bugünün de sorunu değil mi Şayet bu münasebetlerle hayat hakkı imha edilecek olsaydı Türkiye de kimse kalmazdı Yalnızca nüfus yazdırma yazdırmama sorunuyla vereceğim örnek neyin hedeflendiğini ortaya koymaktadır 11 Kasım 1938 e kadar 11 yıllık İçişleri Bakanlığı ile periyodun en istikrarlı bakanı Şükrü Kaya iki çocuğunun nüfusa kaydını yaptırmadığı üzere TBMM de sorduğunda kayıt yaptırdım diye mebusların elini kaldırmadığını da söyledi Çocuğun kaydettirilmemesi bakan için olağan Dersimli için mi cürüm Dersimliyi reddiye o denli bir noktaya vardırıldı ki raporlarda ve yazışmalarda resmi olarak Dersimliye Dağ Türkü ve lisanına de Dağ Türkçesi denildi Art planda tarihi ve lisanı Türk e nazaran tahlil eden Türk Tarih Tezi yle Güneş Dil Teorisi vardı 1930 ların bu iki Türkçü tezi sonradan resmen hatırlanmaz oldu kullanım mühleti bitmiş olmalı ki rafa kaldırıldı

Dersim i ıslahat gerekçesiyle hazırlanan Osmanlı da 18 ve Cumhuriyet te 15 tane rapordan öğreniyoruz ki asıl sorun Dersimlinin lisanı ve dinidir

O kadar kara propaganda yapıldı ki 20 21 Mart 1937 de Pah Köprüsü baskınında 33 askerin öldürüldüğünü İhsan Sabri Çağlayangil anılarında yazdı fakat kimse baskında ne olduğunu araştırmadı yazılan hakikat değildi 17 Eylül 1937 itibariyle bir subay 28 erle bir bekçi şehit ve 4 subayla 1 bekçi ve 46 erin yaralı olduğunu belirten Başbakan İsmet İnönü İsyana iştirak edenlerden 265 maktul vardır 20 yaralı 27 yakalanmış ve müsademe esnasında 849 kişi teslim olmuştur dedi

1937 de Başbakan İnönü nün tabiriyle Dersim e hâkim olmak kâfi bulunmadı 1938 de tekrar planlama yapıldı ve Dersim tümden hedeflendi Harekâtın niteliği Haziran da netleşti ve Ağustos Eylül de icra edildi Ne yapılacağını öneren 4 Umumi Müfettişi Abdullah Alpdoğan dı 1 Haziran 1938 tarihi itibariyle Alpdoğan ın önerisi şöyleydi Madde 3 Subaylara bir nefer artırım tayini erata kuvvetli besin verilmesi Müfettişlik bölgesinde harp kararlarının cari olması ve harekâtın yapılması hakkında heyeti vekile kararı ile buyrukların verilmesine müsaadelerini arzederim Müfettiş Aldoğan ın teklifini İçişleri Bakanı Şükrü Kaya hükümete iletti Hükümet de sekiz gün sonra 9 Haziran da harp kararlarının cari olacağı harekât için iki kararnameyi imzaladı 2 8973 sayılı kararname harekâtın niteliği hakkındaydı Bir aydan fazla devam edeceği iddia edilen Tunceli harekâtının muharebe ve müsademeleri harp etmeyi ve çarpışmayı istilzam edecek gerektirecek mahiyette ve ehemmiyette olduğu Ve 2 8974 sayılı kararname de harekâta katılacak askeriyenin beslenmesiyle ilgiliydi Tunceli harekâtına iştirak edecek kara hava ve jandarma birliklerine mensup erata kuvvetli tayin verilmesi için bu hareketin sefer mahiyetinde önemli hareket olduğu

İki kararnameyle harekâtın niteliği şöyle belirlendi Harekât bir aydan fazla sürecek harp etmeyi ve çarpışmayı gerektirecek kara hava ve jandarma birliklerine kuvvetli tayin verilecek ve sefer mahiyetinde olacaktı 9 Haziran itibariyle Dersim de kapsamlı harp hazırlığı bu türlü alenileştirildi Hakikaten 15 yıl sonra 20 Mart 1953 te Genelkurmay Lideri Orgeneral Nuri Yamut da harekâtın niteliğini yazdı Dersim de harp kararları cari ydi Bu iki kanunî kararnameye rağmen taş taş üstünde bırakılmayacağını emreden 6 8 1938 tarih ve 2 9409 sayılı kararnameyse illegaldi yani Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi ndeki Başbakanlık Kararnameler Kataloğu nda kayıtlı değildi

Başbakan harekâtı yakından takip etti 3 Ordu Müfettişi Orgeneral Kâzım Orbay ın sabah akşam Başbakan Celâl Bayar a gönderdiği telgrafları incelediğimizde anlıyoruz ki harekâtın şifresi de Hayat tı Nasıl bir tercihse ölüm ün şifresi yaşam dı

Dersim de ilan edilen 1 no lu 2 no lu ve 3 no lu yasak bölgesinde harp kararlarına nazaran harekât Ağustos ve Eylül aylarında uygulandı 38 Dersim harekâtı sonucu evvelki yıllardan çok farklıydı İçişleri Bakanlığı nın 1 Kasım 1939 tarihli raporuna nazaran 1937 1939 periyodunda 13 806 Dersimli ve 199 asker milis öldü Yalnızca 1938 de 13 160 Dersimli ve 122 asker milis hayatını kaybetti Sürgün edilenlerin toplamıysa Tunçeli mebusu Necmeddin Sahir Sılan a nazaran 20 bindir Ölen ve sürülen dışında bir kısım Dersimli kayboldu ve çocuklar yetim kaldı 1938 harekâtının sonucu neyin planlandığını ve icra edildiğini anlaşılır kılmaktadır Gerçekten 1938 de Dersim de vazifeli 12 Mart ın Hava Kuvvetleri Kumandanı Orgeneral Muhsin Batur un anılarında yazdığı şudur Okuyucularımdan özür diliyor ve yaşantımın bu kısmını anlatmaktan kaçınıyorum

KAYNAKÇA :

TBMM ZC devre V cilt 7 ve 19 s 175 180 ve 315 344

İhsan Sabri Çağlayangil Anılarım Tanju Cılızoğlu hazırlayan 2 baskı Yılmaz Yayınları İstanbul 1990 s 45 51

M Bülent Varlık hazırlayan Umumi Müfettişler Toplantı Tutanakları 1936 Dipnot Yayınları Ankara 2010 s 372 Tarih Vakfı Necmeddin Sahir Sılan Arşivi 1

‘Doğu Sorunu Necmeddin Sahir Sılan Raporları 1939 1953 derleyenler Tuğba Akekmekçi Muazzez Pervan Tarih Vakfı Yurt Yayınları İstanbul 2010 s 443

Muhsin Batur Anılar ve Görüşler 2 baskı Milliyet Yayınları İstanbul 1985 s 25 BCA F 030 10 K 111 D 746 S 8 BCA F 030 18 1 2 K 83 D 51 S 13 BCA F 030 18 1 2 K 83 D 51 S 14 BCA F 030 18 1 2 K 84 D 73 S 8 BCA F 030 10 K 112 D 755 S 18 BCA F 030 10 K 111 D 751 S 30 BCA F 030 10 K 111 D 744 S 1