Ece Sezgin*
Karşılaştığımız her şeyi sınıflandırmanın, başlıklar altında toplamanın epey konfor sağlayan bir durum olduğunu kabul etmek gerek. Nelerin olabileceği, nelerin olamayacağına razı olarak bir hayat kurgusunu oynamak ve bunun devamlılığı için “diğerlerini” de dikte etmek elbet ki insanı biraz inançta biraz da güçlü hissettiriyor.
Topluma nazaran neyi yapıp neyi yapamayacağımızı belirleyen en kıymetli ögelerden biri de biyolojik cinsiyetimiz yani doğum sırasında sahip olduğumuz cinsel organ. Toplum mensubu bireylerin yaşayışı, hareketleri, tavır ve reaksiyon üzere birçok davranışı, ideolojileri ve inançları büyük oranda yaş ve cinsiyete bağlı olarak belirleniyor. Aslına bakarsanız kurgular kim olduğumuzla pek de ilgilenmiyor, kimin için ne olmamız gerektiğiyle ilgileniyor daha çok. İşte bu doğrultuda biyolojik cinsiyetimizden ötürü bizden beklenen tipleme, bizim toplum içindeki hareket alanımızı ve vazifelerimizi yani toplumsal cinsiyet rollerimizi gösteriyor.
“Toplum yararına” yapılan bu kişilik atamaları ve misyon dağılımlarının gitgide katılaşması, cinsiyetler ortasındaki arayı arttırıyor. Bilhassa bayan yahut erkek olma tariflerinin yarattığı aksilik bu uçurumu güzelce derinleştiriyor. Rolünü âlâ oynayamadığı düşünülen beşerler da toplum karşısında avantajsız pozisyonda. Pekala, bu işler evvelden de daima bu türlü miydi? İşte orası biraz karışık… Hem geçmişi çözmesi sıkıntı olduğundan hem de şu anki mevcut rolümüzün bize eskiyi tahminen birazcık taraflı göstermek istemesinden. Düzgünü mi biz artık birinci durağımıza, günümüzden beş binyıl öncesinin Mezopotamya’sına uzanalım.
SÜMERDE AİLE ROLLERİ
Bu devirde Mezopotamya’da Sümerler yaşıyor ve sizin de bildiğiniz üzere sistemli yazı birinci kere onlar tarafından kullanılıyor. Bir Sümer şiiri aile bireylerinin rollerini bakın nasıl ortaya koyuyor:
“Çöl matarası insanın hayatıdır,
Pabuç insanın gözüdür,
Karısı insanın geleceğidir,
Oğul insanın sığınağıdır,
Kız insanın kurtuluşudur,
Gelin insanın baş belasıdır.”
Matara ve pabucun sahibi büyük olasılıkla erkek. Yani şiir ‘koca’nın ağzından yazılmış. Şiirde beş ana karakterli ve babayerli bir hanedeki bireylerin koca açısından ortalama manaları sıralanmış. Bu kılavuzda tanımlanmış rolleri net biçimde görebiliyoruz. Emin olmak için manzarayı biraz daha yakınlaştıralım ve bu sefer Ludingirra isimli bir oğulun lisanından annesini ‘yücelten’ mektuba bir göz atalım:
Eğer anamı tanımıyorsan, sana onun (kişilik) özelliklerini vereyim:
Adı Şat-lştar’dır(?)
Işıltılı bir kişi . . ….
Güzel bir tanrıça, beğenilen (?) bir gelin,
Gençliğinden beri kutsanmıştır,
Enerjisiyle, kayınpederinin konutunu çeker çevirir.
Kocasının rabbine hizmet eden,
“(Tanrıça) lnanna’nın yeri”yle ilgilenmeyi bilen,
Kralın kelamlarını yabana atmayan biridir o.
Uyanık, servetini çoğaltır,
Sevilen, göz bebeği, hayat doludur,
Kuzu, lezzetli kaymak, bal, “yürekten akan” yağdır o.
Aynı babayerli yapı burada da dikkati çekiyor. Tatlı tatlı sıralanan bu faziletler aslında Şat-Iştar üzerinden toplumdaki “ideal anne” kavramını tanımlıyor. Muhakkak ki Şat-Iştar’dan sırasıyla evvel bir anne, sonra gelin, sonra da bir eş olması bekleniyor zira topluma nazaran bunlar onun kimliğinin temel bileşenleri. Öbür yandan da mektupta kullanılan bu yüceltici lisan, kuvvetle beklenen, “diğerlerini” de bu ülkü rolü oynamaya teşvik ediyor. Zira lakin “performans” tekrarlandıkça toplumdaki roller kemikleşebilir.
Tabii Sümer üzere -yazı sistemine sahip olan- uygarlıkların barındırdığı toplumsal cinsiyet rollerini tanımlamak nispeten daha kolayken yazı kullanmayan toplumlarda yaş ve cinsiyetle bağlı bu tıp örüntüleri takip etmek ve çözümlemek daha karmaşık. Öyleyse anıtsal mimari yapıları ve gelişkin kentleriyle Mezopotamya uygarlıklarını bir kenara bırakalım ve biraz batıya, Ege’ye uzanalım.
EGE’DE CİNSİYET ROLLERİ
Beş binyıl evvel Ege’de çok daha sade bir ömür kelam konusu. Temelde tarım ve hayvancılıkla geçinen, sınıfsal farkların şimdi belirginleşmeye başladığı topluluklar yaşıyor burada. Bu toplulukların kim olduklarını ya da kendilerini nasıl isimlendirdiklerini bilemiyoruz. Merkezileşmiş, surla çevrili kentler yeni yeni ortaya çıkmış. Yazının bu coğrafyada kullanılmaya başlanmasının daha vakti var. Bu nedenle bireylerin yaş ve cinsiyete bağlı olarak şekillenen ömürlerini, daha çok mezarlardan ve sembolik ya da betimsel anlatıların kullanılmış olabileceği çeşitli nesnelerden elde edilen bilgilerle kurgulamaya çalışıyoruz. Mezarlar, dünyevi bir anlayışla hazırlanmış uhrevi bir hazırlık, yani aslında bir yandan insanın yaşamış olduğu hayatın izlerini taşıyor. Betimsel yahut sembolik mana taşıyan –heykelcik, bezemeli kap kacak, kaya oyması gibi- tasvir ve objelerse aslında devrin medyası olarak tanımlanabilir. Genel kabulleri işaret eden tabir ve semboller buralarda görülüyor ve kalıplaşması için tekrarlanıyor. Mezopotamya kültürlerindeki üzere net biçimde tespit etmek güç olsa da gelin Ege dünyasındaki toplumsal cinsiyet rollerini birlikte gözden geçirelim. Bebek, çocuk ya da yetişkin ne demek? Bu kavramlar ne kadar zıt ne kadar iç içe? Yaş ve biyolojik cinsiyet, vücut algısına nasıl yansıyor? Bu sorulara yanıt arayalım.
BİREYSEL VE BAĞIMSIZ ALGILANAN BEBEKLER
Bu periyot Ege toplumlarının ortalama ömür mühleti yaklaşık 31-32 yıl. Araştırmalar bu insanların en erken 15 yaşlarında çocuk sahibi olduklarına işaret ediyor. Yani aslında ömrün neredeyse yarısını yetişkinlik öncesi devir oluşturuyor. Hal bu türlü olunca insanların günümüze nazaran çok daha erken yaşlarda faal bir formda toplumda rol almış olmaları gerekir. Aslında etnografik araştırmalar, yabanıl toplumlarda çocukların çağdaş dünyadakine nazaran çok daha erken geliştiği ve toplumda daha erken vazife üstlendiğini gösteriyor. Üstlendikleri misyonlar arttıkça da yaşadıkları toplumdaki manaları artıyor olmalı.
O vakit yetişkinlik öncesi devri ele almaya bebeklikten başlayalım ve nasıl geliştiğine bir bakalım. Öncelikle şunu biliyoruz, bebekler kişisel ve bağımsız bir halde algılanıyorlar toplumda. Aile ya da rastgele bir diğer toplumsal üniteye mensup üzere görünmüyorlar. Bu türlü düşünmemizin nedeni, toplumdaki öteki insanların tersine çabucak hemen her vakit yalnız bir formda mezarlara gömülmeleri ve mezarların içerisine –öbür dünyada kullanılması için- pek az eşya bırakılması. Hatta yeni doğan bebeklerin öteki beşerler üzere mezarlara gömülmediği, çöp çukuru ya da yakınına bırakıldığı örnekler dahi mevcut. Bu cins durumların nedeni büyük olasılıkla sık karşılaşılan bebek vefatları. Vefat olaylarının sıklığı bebekle derin bir münasebet kurmayı ortadan kaldırıyor olabilir. Aslında bu periyottaki bebek ve çocuk ölümlerinin fazla sayıda olduğu arkeolojik datalarla de görülüyor.
MODERN BİR KAVRAM OLARAK ÇOCUKLUK
Çocuğun, yaşı ilerledikçe yalnız başına gömülme geleneği azalıyor ve mezarına bırakılan eşyaların tipleri değişmeye başlıyor. Mesela, evvelce yalnızca küçük beslenme kapları konarken, vakit geçtikçe idol ismi verilen taştan yapılma küçük boyutlu ve son derece stilize insan heykelcikleri mezarda çocukların yanlarına konuyor. Bu objelerin sembolik ya da fonksiyonel manasını ne yazık ki tam olarak bilemiyoruz. Çocukluk çağındaki temel kırılma 10 yaşlarında başlıyor. Mezarlara bakınca, birinci kez bu yaştan itibaren çeşitli takılar takmaya başladıklarını düşünüyoruz. Ayrıyeten 10-14 yaşları ortasında artık diğer beşerlerle birlikte çoklu mezarlara gömülüyorlar. Bu da aslında çocukların bu yaşlarda birey olarak kabul edildiklerini gösteriyor olabilir. Bu duruma verilebilecek en hoş örnekler Karataş-Semayük isimli yerleşimde. Karataş’ta beşerler çömleklere konularak gömülüyor. İnsanın yaşı arttıkça içine konduğu çömleğin boyutu da büyüyor. İşte bu kentte çocukların, içinde yetişkin insanların gömülmüş olduğu çömleklere sonradan yerleştirildiğini görüyoruz. Hatta şayet birinci evvel 10-14 yaşlarındaki çocuk öldüyse onunla alakalı yetişkin kişi o çocuğun küçük boyutlu mezarına, çocuğun yanına yerleştiriliyor sonradan. Daha erken yaşlar için kelam edemeyeceğimiz bu uygulama 10-14 yaşlarının ergenlik çağı olduğunu da bize gösteriyor.
Bu bilgilerin hepsi mezarlardan öğrendiklerimiz.
Çocukların nasıl göründüğünü anlamak için bu devirde yapılan insan biçimli heykelciklere de bakabiliriz fakat bu tasvirlerden hangilerinin çocuk olduğunu anlamak biraz güç. Zira çocuklar anatomik olarak yetişkinlerin küçük bir kopyası olarak şekillendiriliyor. Çocuk olduğunu düşündüğümüz epey az sayıda örnek var, onlar da yetişkin bir bayanla birlikte tasvir ediliyor. Bu durum bana tarihçi Philippe Ariès’in çocukluk kavramını tanımlayışını hatırlattı. Çocukluk aslında hayli çağdaş bir kavram. Orta Çağ ve öncesinde fotoğraf ve minyatür sanatı yapıtlarında çocukların yetişkinlerin küçük boyutlu bir kopyası olarak tasvir edildiğine dikkat çeken Aries, çocukların yetişkinler ile yeme, giyinme üzere benzeri alışkınlara sahip olduklarını savunuyor. Bu açıdan ele alındığında, beş bin yıl evvelki Ege toplumlarında da emsal bir anlayış olduğunu düşünmek mümkün olabilir.
Buraya kadar daima yaştan bahsettik zira beden gelişimleri son halini almadığı için çocukların cinsiyetlerini kemiklerine bakarak anlamak biraz güç. Elbette kimi kestirimler yapılabiliyor lakin tekrar de kesin konuşmamak gerek. Artık mevzuyu biraz da cinsiyet üzerinden ele alalım.
KALIPLAŞMIŞ CİNSİYET ROLLERİ YOK
14-34 yaş ortasını yetişkinlik olarak tanımlayabiliriz. Zati bir çocuğun ailesiyle geçirebileceği ortalama vakit en fazla 14 yıl. Bu yaşlardan itibaren pek çok şeyi kendi başına yapabiliyor olması gerekir. Bu durum arkeolojik datalarla de destekleniyor. Yetişkinlere ilişkin mezarlarda, daha evvel hiç görmediğimiz sayıda ve nitelikte nesneler görmeye başlıyoruz. Bunlara örnek olarak; yün eğirme ve dokumada kullanılan ağırşak ve tezgâh tartıları, balta, hançer üzere metal silahlar ve iğneler verilebilir. Tüm bu eşyalar hem erkek hem de bayan mezarlarında bulunabiliyorlar. Yani yalnızca erkeklerin silah kullandığı, bayanın dokuma yaptığı ya da takıyla süslendiği net ayrımlı bir tablo yok. Bayan mezarında balta, erkek mezarında kolye ve ağırşak görmek mümkün. Hatta takıların bırakın cinsiyet, yaş üzerinden farklılaşmadığını gösteren örnekler de mevcut. Mesela Bakla Zirve yerleşiminde hem 12 yaşında bir kız çocuğunun hem de yetişkin bir erkeğin mezarına birebir kolye ucunun bırakılmış olduğunu biliyoruz. Sadece mezar buluntuları değil, antropolojik tahliller de beslenme, kireçlenme, yaralanma ve savunma yaraları üzere mevzularda bayan ve erkeklerin büyük farklılıklar yaşamadıklarını ortaya koyuyor. Bir sonuç çıkarmak gerekirse, bu devirde toplumların cinsiyet rolleri konusunda daha esnek davrandığını söylemek mümkün. Ya da mevcut arkeolojik datalar, periyodun kalıplaşmış/ katılaşmış yargı ve uygulamalarını açıklamak için şimdi kâfi değil.
CİNSİYETTEN EVVEL TOPLUMDAKİ YERİ
Dönemin toplumdaki asıl belirleyici ayrımları statü üzerinden gözlenebiliyor. Mesela Manisa Salihli’deki Eski Balıkhane hafriyat çalışmalarında, birebir mezarlıkta, birebir cinsteki mezar içerisinde, tıpkı cinsiyette ve tıpkı yaşta olan iki farklı insanın yanına çok farklı eşyalar bırakılmış olduğunu görüyoruz. Bir adedinin yanına çömlek bırakılmışken başkasının yanına hançer ve gümüş heykelcik üzere eşyalar konmuş. Bu durum, insanların ölülerini gömerken cinsiyetten evvel toplumdaki yerini hesaba kattıklarına işaret ediyor.
Yaş da bir statü göstergesi aslında. 34 yaşından büyükleri yaşlı kategorisine alıyoruz. Bu periyotta Ege Denizi’nin hem doğu hem de batısında bulunan bir geleneğin izlerini görüyoruz. Yaşlı bayanlara ilişkin mezarların içerisinde hem sayıca fazla eşya bırakılıyor hem de bu eşyalar nitelik bakımından hayli dikkat alımlı ve bu özellikleriyle başka insan mezarlarından ayrılıyor. Bu durum Kıta Yunanistan’daki Manika mezarlığında ve Batı Anadolu’daki Bakla Zirve mezarlığında örneklerle temsil ediliyor. Toplumun yaşlı bayanlara başka bir hürmet gösterdiği anlaşılıyor. Alışılmış bu hürmetin boyutunu, yaptırımını ya da tesir alanını bilemiyoruz. Tahminen bunu tanımlamamıza da şimdilik pek gerek yok zira şimdi bunları tarafsız olarak okumaya hazır olduğumuzu düşünmüyorum.
AMACIMIZ GEÇMİŞ TOPLUMLARI ANLAMAK
Geçmişi anlamaya çalışırken günümüz yargılarından, kabullerinden, toplumsal cinsiyet rollerinden ve bunların oluşturabileceği protest hallerden arınmak gerekiyor. Anlattığımız devirden beş binyıl sonra, yani günümüzde, bir erkeğe ağlayamayacağının, bir bayana gülemeyeceğinin dikte edildiği ve esasen ikili aksilikle tanımlanmış cinsiyet kalıpları dışında öteki bir kurguya imkân verilmediği bir dünyada yaşıyoruz. Tüm bu kültürel inşalar ve getirilerini göz arkası ederek geçmişe objektif olarak bakmak biraz güç. Bunun nedeni bir yandan erk sahibi olanın -ya da bu kararı sorgusuz onaylayanın- geçmişe bakarken -istemli ya da istemsiz- bu erki temellendirmeye çalışması, bir başka yandan da erk sahibi olmayanın–ya da bu çeşit dezavantajlı kümelerin haklarını gözetenlerin- geçmişe bakarken görünür kılma korkusuyla orantısız yorumlarda bulunma eğilimi. Münasebetiyle şunu aklımızda tutmamız gerekiyor: Maksadımız geçmiş toplumları anlamak, hangi cinsin başkasına hükmettiğinin izini sürmek değil.
*Doktora öğrencisi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü