Aşık oyunlarını kim icat etti?

Aşık kemiği insanların ayak bileğinin iç kısmında dört ayaklı memelilerin ise art ayaklarının diz kısmında yer alır Bursa Travesti Bu hayvanların etini tüketen insanların hayat alanlarında münasebetiyle arkeolojik hafriyatlarda çokça aşık kemiği bulabiliriz İnsanların aşık kemiği bir oldukça biçimsizdir lakin koyun keçi geyik üzere çift toynaklı hayvanların aşık kemiğinin dördü yere oturan altı yüzü vardır Düzgün biçimi sayesinde avuç içinde yahut parmaklar ortasında tutmaya ve fırlatmaya çok uygundur Bu özellikleri nedeniyle tarihöncesi devirlerden itibaren dünyanın aşağı üst her yerinde çeşitli oyunlarda kullanılmıştır Aşık kemiği çocuk oyunlarının yanı sıra yetişkin oyunu kumar fal kehanet üzere faaliyetlerde de zar fonksiyonuyla kullanılmış bu nedenle birçok vakit baht talih ile ilişkilendirilmiştir Ayrıyeten mezarlara ölü hediyesi olarak da bırakılmıştır ki bu gelenek muhtemelen birinci iki kullanımıyla ilgilidir

Aşık kemiğinin bir oyunda kullanılmış olabileceğini gösteren en eski bulgu Konya daki Çatalhöyük ün M Ö 8 binyıla tarihlenen Neolitik Devir katmanlarından gelir Bir yapının içerisinde küçük yuvarlak biçimli siyah ve beyaz renklerde çakıl taşları ile koyun keçiye ilişkin bir kısmı işlenmiş 129 adet aşık kemiği bir ortada bulunmuştur Bunlar bir oyunda kullanılmış olabileceği üzere fal maksadıyla da bir ortaya getirilmiş olabilirler Yunan ve Roma kültürlerinde de farklı büyüklük ve renklerdeki çakıl taşları ok uçları aşık kemikleri ve zarların daima birlikte bir cins kehanet faaliyetinde kullanıldığını biliyoruz

KARKAMIŞ KABARTMASINDA AŞIK

Aşık oyununun betimlendiği en eski görsel yapıtlardan biri Geç Hitit Devri krallık merkezlerinden Karkamış ta ortaya çıkarılan bir duvar kabartmasıdır GÖRSEL 1 Kentin hükümdarlarından Kamanis ve kardeşlerini gösteren M Ö 8 yüzyıla ilişkin kabartmanın sol alt köşesinde iki kişi yere çömelmiş ortalarındaki sehpa gibisi bir eşyanın üzerinde karşılıklı aşık oynarken gösterilmiştir Çabucak sağdaki sahnede ise ayakta duran iki kişi topaç gibisi bir oyun oynar

Aşık oyunlarının Lidyalılardan evvel de oynandığını göstermek için bu örnekler kâfi olacaktır sanırım Herodot bu bilgilere sahip olsaydı Lidyalıların övünmelerine karşın aşık oyunlarının çok daha evvel icat edildiğini yazmaktan çekinmezdi

YUNAN VE ROMA DÜNYASINDA AŞIK OYUNLARI

Yunan ve Roma dünyasında Yunanca astragalus Latince talus ismi verilen aşık oyunları çok yaygındı Heykel kabartma fotoğraf üzere görsel sanat yapıtlarında aşık oyunu oynayan bireyler sık sık betimlenirdi Heredot üzere antik periyot müellifleri da yapıtlarında aşık oyunlarından ve nasıl oynandığından kelam eder Bu nedenle Yunan ve Roma devirlerinde oynanan aşık oyunlarıyla ilgili daha ayrıntılı bilgilere sahibiz

Bir Antik Yunan mitine nazaran 7 erkek ve 7 kız çocuğu olan Niobe Benim Leto dan daha çok çocuğum var diye övünerek yalnızca 2 çocuğu olan tanrıça Leto nun dedikodusunu yapar Bunu duyan Leto çok sonlanır Zeus tan olma iki çocuğu Artemis ve Apollo ya tüm çocukları öldürtür kendisi de anneyi taşa çevirir İtalya nın Napoli kenti yakınlarındaki 79 yılında Vezüv yanardağının patlamasıyla lav ve küller altında kalan Herculaneum kentinde bu öykünün aktarıldığı bir mermer levha bulunmuştur GÖRSEL 2 En sağdaki figür Phoebe özür dilemesi için Niobe yi Leto ya hakikat itmektedir Leto nun ise affetmeye niyeti olmadığı açıktır Üçünün ayaklarının ortasında Niobe nin kızları Aglaia ve Ileria çömelmiş biraz sonra öldürüleceklerinden habersiz aşık oyunu oynamaktadır

2 yüzyılda yaşamış müellif Pollux Onomasticon isimli yapıtında muhtemelen bu temiz kız çocuklarının da oynadığı bir çeşit aşık oyununu şu halde anlatır Aşık kemikleri havaya atılır ve elin sırtıyla yakalanmaya çalışılır Şayet aşıkların bir kısmı yere düşmüşse bu kere elin üzerindeki aşıklar yere düşürülmeden başkalarının yerden alınması gerekir Bu oyun bayanlar tarafından oynanır İtalya daki Capua antik kentinde ortaya çıkarılan Helenistik periyottan kalma kilden bir heykel kümesinde da karşılıklı çömelmiş iki bayan Pollux un tanım ettiği oyunu oynar GÖRSEL 3

PAN’IN AFRODİT’E UYARISI

Yunanistan Korinth te bulunan ve MÖ yaklaşık 370 lere ilişkin tunçtan bir ayna kapağında Afrodit ve Pan aşık oyunu olarak yorumlanan bir oyun oynarken betimlenmiştir GÖRSEL 4 Oyunun harareti Afrodit in ardındaki Eros ile birlikte üçünün de beden sözlerine yansır Pan bir elinin işaret parmağını havaya kaldırmış bir şeye itiraz etmekte yahut Afrodit i uyarmaktadır Hoşluk tanrıçası Afrodit ise tekrar işaret parmağıyla oyundaki bir şeyi göstermektedir Oyunun amiyane tabirle yancısı ise Eros tur

Aşık kemikleriyle oynanan barbut gibisi bir oyun kumar da Yunan ve Roma dünyasında erkekler tarafından oynanırdı Bu oyunda aşık kemiğinin birbirinden farklı olan yüzlerine birer puan atanmıştı Dört adet aşık kemiği zar üzere atıldıktan sonra her birinin üste bakan yüzüne nazaran oluşan puanlar atan oyuncunun kazanıp kazanmadığını belirliyordu Puanlara kıymetlerine nazaran ilah tanrıça kahraman ve ünlü şahıs isimleri verilmişti Bu oyuna benzeyen bir tıp fal kehanet ise dini geleneğin bir ögesi haline gelmişti Tapınaklarda bu fal için aşık kemikleri bulundurulmuş duvarlara puanların nasıl yorumlanacağına dair listeler asılmıştı

DÜNYADA AŞIK OYUNLARI YA DA AŞIK KARDEŞLİĞİ

Aşık oyunlarının Çatalhöyüklüler tarafından icat edilmiş olabileceğini söylesek de aşık kemiği dünyanın çeşitli coğrafyalarında birbirinden bağımsız bir formda oyun aleti ve zar olarak kullanılıyordu Hatta kimi kırsal bölgelerde günümüzde de aşık oyunları oynanıyor

Örneğin Meksika nın kuzeybatısında yaşayan Tarahumaralar Yunan ve Roma da olduğu üzere aşık kemiğinin her bir yüzüne bir numara verdikleri bir oyun oynar Tekrar Meksika nın kuzeybatısında yaşayan yerli bir halk olan Papagoların bizon aşık kemikleriyle yazı tura gibisi bir oyun oynadığı belgelenmiştir Orta Amerika da Kosta Rika da ve kuzeyde Mississippi Irmağı etrafında yaşayan yerliler de aşık kemiğini oyun aracı yahut zar olarak kullanmıştır Oyunlarda kullanılan kimi tabirlerin benzerliği nedeniyle Yeni Dünya yerlilerinin bu oyunları Avrupalılardan öğrendiği tez edilir Lakin aşık kemiği kıta Avrupalılarca keşfedilmeden evvelki periyotlara ilişkin mezarlarda da ortaya çıkarılmıştır Münasebetiyle muhtemelen Avrupalılardan evvel yerliler tarafından oynanan birtakım oyunlar Avrupalıların getirdiği oyunlarla karışarak devam etti Ayrıyeten Afrika Doğu Asya ve Avustralya nın eski kültürlerinde de aşık oyunlarının varlığını biliyoruz

Avrupa da aşık oyunları 100 yıl öncesine kadar yaygın olarak oynanmaya devam eder ve yeniden heykel fotoğraf üzere sanatlarda izleri sürülebilir Hollandalı ressam Pieter Bruegel Hollanda da oynanan çocuk oyunlarından 80 adedini resmettiği Çocuk Oyunları isimli tablosunun sol alt köşesinde aşık oynayan iki kız çocuğuna yer vermiştir GÖRSEL 5

18 yüzyıl Fransız ressamlarından Jean Baptiste Siméon Chardin de tek başına aşık oynayan bir bayanı Aşık Kemikleri isimli tablosunda resmetmiştir GÖRSEL 6 20 yüzyıl başında yapılan bir araştırmada Avrupa nın birçok yerinde oynanan aşık oyunları belgelenmiştir Avrupa da bu periyotta metalden yapılmış aşık kemiği kopyaları da tanınan oyuncaklardan biridir

Ancak aşık oyunları tahminen de dünyanın hiçbir yerinde Orta Asya daki kadar yaygın değildir Eski Türkçe kaynaklarda aşık oyunundan sık sık bahsedilir Hatta aşık kemiği ile bakılan bir çeşit fala savaşların bile yazgısını etkileyecek kadar itimat edilirdi Aşık kemiğinin kendisi ise baht ve uğur sembolüdür Bu gelenek günümüzde de kültürün bir kesimini oluşturur GÖRSEL 7 Moğolistan da oynanan bir aşık oyunu çeşidi Unesco tarafından 2014 yılında insanlığın somut olmayan kültürel miraslarından biri olarak kabul edilmiştir

ANADOLU DA AŞIK ATMAK

Aşık oyunları çeşitleri ve tabirleri bakımından Anadolu daki en varlıklı oyunlardan biridir Fal niyet kumar katışık oyunlar olmak üzere aşık kemiğiyle oynanan yüze yakın oyun belgelenmiştir Kemiğin oyun içerisindeki kullanımına nazaran misket üzere kullanıldığı atmalı vurmalı oyunlar zar üzere kullanıldığı fal niyet kumar oyunları ve taş üzere kullanıldığı beştaş gibisi oyunlar olarak ayırmak mümkündür Aşık oyunlarında aşığın hangi hayvana ilişkin olduğundan aşığın her bir yüzüne atış biçimlerine ve aşığın atıldıktan sonraki duruşuna kadar bir oldukça güçlü ve çeşitli tabirler kullanılır

Aşık kemiğinin Anadolu da sembolik bir yanı da vardır Tedavi edici gücü olduğuna inanılır ve birtakım hastalıkların tedavisinde kullanılır Aşığın nazardan koruduğu inancı da yaygındır bu sebeple çocukların sağ omuzuna aşık kemiği takılır Bunun çocuktaki kemik gelişimine da katkı sağlayacağına inanılır Yeniden nazardan korumak için beşiklere aşık kemikleri asılır Antik devirden kalma mezarlara aşık kemiği koyma geleneği ise 1950 li yıllara kadar görülür Bu güçlü aşık oyunu geleneği günümüzde neredeyse yok olmak üzereyse de atasözü tabir ve beddualarda varlığını sürdürür

Aşık ebediyen beyefendi oturmaz İşler her vakit yolunda gitmez

Aşığı cuk oturmak İşi talihi yolunda gitmek

Biriyle aşık atmak Yarış etmek yarışmak uzunluk ölçüşmek

Aşığın kırkı bir para amma utulduğuma ütüldüğüme yanarım Kaybettiğim şeylerin bir değeri yok ben yenildiğime üzülüyorum

Aşığın kör olsun İşin bozulsun

Aşığın kınalansın Elini attığın iş düzgün olsun

O halde aşığınız kınalansın

Arkeolog