Joanna Thompson
İnsanlar on (veya tahminen de yüz) binlerce yıldan beridir niyetlerini lisanla (lisanla) açığa vuruyorlar. Bu, cinsimizin ayırt edici bir özelliği; o denli ki, geçmişte bilim insanları lisan kapasitesinin bizi öteki hayvanlardan ayıran temel fark olduğunu öne sürdüler. Ve onlar hakkında konuşabildiğimiz sürece, birbirimizin niyetlerini merak ediyoruz.
ABD’nin Las Vegas kentinde bulunan Nevada Üniversitesi’nde insanların niyetleri nasıl formülleştirdiklerini inceleyen bir araştırma psikoloğu olan Russell Hurlburt, verdiği demeçte, “‘Her fikriniz için bir kuruş veririm’ üzere bir önerme, bence insanlık kadar eskidir” diyor. Bununla birlikte, sanki bilim insanları niyet ve lisan ortasındaki alakayı nasıl inceliyorlar? Ve sözler olmaksızın düşünmek mümkün mü?
CHOMSKY YANILMIŞ OLABİLİR
Birkaç on yıl boyunca süren araştırma sonucunda bulunan cevap, şaşırtan bir formda, “evet”. Mesela, Live Science’ın daha evvel aktardığı üzere, Hurlburt’ün araştırmaları, kimi insanların bir iç monologa sahip olmadıklarını, yani başlarında kendileriyle konuşmadıklarını ortaya koymuştu. Ve öteki araştırmalar, insanların kelamsız mantık sorunları üzerinde çalışırken beyninin lisan bölgelerini kullanmadıklarını ortaya koyuyor. Ne var ki, onlarca yıldan beridir, bilim insanları cevabın “hayır” olduğunu düşünüyordu; (onlara göre) bu akıllı düşünme durumu, cümle kurma yeteneğimizle iç içe geçmişti.
Massachusettes Teknoloji Enstitüsü’nün (MIT) McGovern Enstitüsü’nde sinirbilimci ve araştırmacı olan Evelina Fedorenko, verdiği demeçte, “Öne çıkan argümanlardan biri, lisanın temelde daha karmaşık kanılar oluşturmamıza imkân tanıyacak biçimde oluştuğudur” diyor. Scientific American’ın bildirdiği kadarıyla, bu fikir, 20. yüzyılın ortalarında Noam Chomsky ve Jerry Fodor üzere efsanevi dilbilimciler tarafından savunulsa da son yıllarda, gördüğü takviyesi yitirmeye başladı. Ulaşılan yeni deliller, araştırmacıları, nasıl düşündüğümüze ve lisanın bu süreçte üstlendiği role ait eski varsayımları tekrar değerlendirmeye yöneltti.
“Simgeleştirilmemiş düşünme”, sözleri kullanmaksızın gerçekleşen bir bilişsel süreç çeşidi. Hurlburt, bir meslektaşıyla birlikte, 2008 yılında ‘Consciousness and Cognition’ (Bilinç ve Bilişsellik) isimli mecmuada, bunun gerçek bir olgu olduğunu doğrulamak için onlarca yıl süren araştırmalar yaptıktan sonra bu terimi icat ettiklerini tabir etti.
KELİMELER DÜŞÜNME SÜRECİNDE BİR HUDUT ÇİZMİYOR
Dil ve bilişsellik eğitimi, kısmen, tanım edilmesi nitekim de güç olduğu için herkesin bildiği üzere ziyadesiyle meşakkatlidir. Hurlburt, “İnsanlar çok farklı içsel tecrübeleri tanım edebilmek maksadıyla birebir sözleri kullanır” diyor. Örneğin, bir kişi pembe fillerin geçit merasimini içeren görsel bir fikri aktarmak hedefiyle, görsel olmayan ve pembe file odaklanan iç monologlarını lisana getirmek için kullandıklarına misal sözleri kullanabilir.
Bir öbür husus ise, birinci etapta lisandan bağımsız bir kanıyı ayırt etmenin sıkıntı olabilmesi. Hurlburt, “İnsanların büyük kısmı, (kafalarının) simgeleştirilmemiş fikirlerle meşgul olduğunu bilmiyor” diyor ve ekliyor: “Bunu sık sık yapan beşerler bile farkında değil.”
Ve beşerler şahsî niyetlerine bu derece sıkışıp kaldıkları ve öteki insanların zihinlerine direkt doğruya ulaşamadıkları için, kendi zihnimizin içinde devam eden düşünme süreçlerinin kozmik olduğunu varsaymak cazip gelebilir. Bununla birlikte, Fedorenko’nunki üzere kimi laboratuvarlar, lisan ve fikir ortasındaki ilişkiyi gözlemlemek ve ölçmek için daha düzgün yollar tasarlıyorlar. İşlevsel manyetik rezonans görüntüleme (fMRI) ve mikroskopi gibisi çağdaş teknolojiler, araştırmacılara, insan beynindeki hangi kısımların farklı fonksiyonlara karşılık geldiği konusunda ziyadesiyle düzgün bir fotoğraf sunuyor; mesela, bilim insanları artık beyinciğin istikrar ve duruş marifetlerini denetim ettiğinden, oksipital lobun ise görsel süreçlerin büyük kısmını gerçekleştirdiğinden haberdarlar. Ve sinirbilimciler, bu daha geniş loblar içinde, uzun periyodik hafıza, mekânsal akıl yürütme ve konuşma üzere maharetlerle ilişkili daha özel fonksiyonel kısımlara daha da yaklaşarak onu haritalandırabildiler.
BEYİN HARİTALARI FARKLI SONUÇLARA İŞARET EDİYOR
Fedorenko’nun gerçekleştirdiği araştırma, bu çeşit beyin haritalarını dikkate alıyor ve onlara faal bir bileşen ekliyor. “Şayet lisan, akıl yürütme bağlamında kıymetliyse, bu durumda akıl yürütmeyle meşgul olduğu esnada sinirsel kaynaklarda birtakım örtüşmeler olmalı” diye bir varsayımda bulundu. Farklı biçimde söyleyecek olursak, şayet lisan düşünmek için gerekliyse, bir kişi bir sorunu çözmek için mantığını kullandığında lisan işlemeyle kontaklı beyin bölgeleri aydınlanmalıydı.
Kendisi ve grubu, bu iddiayı sınamak hedefiyle iştirakçilere bir sudoku bulmacası ya da birkaç cebir sorusu üzere çözmeleri gereken, söz içermeyen bir mantık sorunu verdikleri bir araştırma yürüttü. Araştırmacılar daha sonra, bulmacayı çözdükleri esnada bu insanların beynini bir fMRI makinesi kullanarak taradılar. Araştırma grubu, iştirakçilerin beyinlerinin lisanla temaslı bölgelerinin sorunları çözdükleri esnada aydınlanmadığını, öteki bir deyişle, sözler olmadan akıl yürüttüklerini keşfettiler.
Fedorenko, Hurlburt ve başkalarının yaptığı kimi araştırmalar, lisanın ‘afazi’* üzere belli nörolojik durumları anlamak bağlamında bilhassa değerli bir bulgu olan insan bilişselliği için gerekli olmadığını ortaya koydu. Fedorenko, “Dil sistemini bir formda ortadan kaldırdığınızda da akıl yürütmenin fonksiyonunun büyük kısmı ziyadesiyle düzgün işleyebilir” diyor. Tekrar de, “Bu, lisan aracılığıyla daha kolay olmayacağı manasına gelmiyor” diye ekliyor.
*Afazi, beynin sol yarı küresinde lisandan sorumlu kısımların hasar görmesi sebebiyle oluşan bir bozukluktur. Kelamlı ve yazılı irtibatı yahut her ikisini birden tesirler. Afazinin çoklukla ana sebebi inme yahut baş travmasıdır. Lakin beyin tümörü yahut ilerlemiş nörolojik bir hastalık sonucunda da gelişebilir.
Yazının yepyenisi Live Science sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)