‘Bu Şehr-i İstanbul ki’ ve ‘İstanbul Şarkıları’ isimli kitaplarıyla İstanbul’u anlatmaya başlayan muharrir, radyocu, sinemacı, öğretim üyesi kısaca söylersek düşün insanı Gökhan Akçura, serinin son kitabı ‘Zaman Ötesi İstanbul’u yayımladı. Oğlak Yayınları’ndan çıkan kitapta, İstanbul’un son yüz–yüz elli yılına dair anılar, anekdotlar, hikayeler anlatan muharrir, geleceğe dair tasvirlerde de bulunuyor.
Akçura, kentin kültür, sanat ve toplumsal ömrünü odağa alan yazılarında, geçmişten geleceğe bir köprü kuruyor. Akçura’yla ‘Zaman Ötesi İstanbul’u konuştuk.
Neredeyse 50 yıldır kültür ve sanat alanında üretim yapıyorsunuz. Kitaplar, senaryolar yazıyor, stantlar düzenliyor, öğrenci yetiştiriyor ve daha birçok şey… Akıp giden vakitte Türkiye’nin kültür ve sanat dünyasında olumlu ya da olumsuz bir değişiklik olduğunu düşünüyor musunuz?
Olumlu şeyler çok daha az. Siyasi ortamın da tesiriyle kültür ve sanat ortamı da en kısır devirlerinden birini yaşıyor kanımca… Pandemi, ekonomik problemler derken kültür-sanat alanında adım atmak gittikçe daha güç, hatta imkânsız hale geldi. Yayın dünyası da o denli, müzik dünyası da…
İstanbul, kabaca söylersek anlatıcılar için çok cazip bir şehir… Yüzyıllardır üzerine kelam söyleniyor. Bu kenti anlatılır kılan şey ne?
Elbette çok ağır olan tarihi. Kentin fiili, yapısal tarihi de değerli lakin benim açımdan “anlatılacak hikâyelerin” zenginliği bu cazibenin nedenini oluşturuyor. İstanbul Türkiye’nin tarihinde çabucak her şeyin başladığı ve geliştiği kenttir. Öteki bütün kentler burada filizlenen olgular üzerinden sahne alırlar. Kitap ve gazetelerin, yani yayıncılığın; tiyatronun, sinemanın, müziğin varlığını gösterdiği kenttir İstanbul. Hangi mevzuyu araştırmak istesem birinci adımı buradan atmam gerekiyor…
Kitapta İstanbul ve sanat bağlantısını küçük anekdotlar, öyküler ve masallar aracılığıyla
yeniden üretiyorsunuz. Bu kent bugün de “sanat camiasının” kalbinin attığı yer. Her gün Anadolu’da sanat eğitimi almış gençler, üretim yapmak için bu kente geliyor. Öbür türlüsü mümkün değil mi?
Bu çok derin bir bahis. Her şeyin, herkesin en büyük kentte toplanması elbette yanlış. Lakin bu durumun hangi yanlışlıklar üzerine inşa edildiği; üstesinden -mümkünse- nasıl gelineceği üzere mevzular beni aşar. Kültür ve sanatın Anadolu’ya yayılması için elbette geçmişte yapılmış uğraşlar var. Fakat bu merkezi ve kararlı bir siyasetin aşabileceği bir durum. Şimdiki siyasetin da bunu pek önemsediğini sanmıyorum…
Kitapta ele aldığınız kısımları aktarırken, masalsı bir lisan tercih ediyorsunuz güya. Okur, bir nostaljik sinemanın içinde hissediyor kendini. Sohbet eder, kıssa anlatır üzere anlatıyorsunuz. Başlangıçta bir üslup belirlemiş miydiniz, yazarken mi çıktı?
Üslup aslında benim daima kaçtığım bir şey. Nedeni de üslup için üslup yapanların bolluğu ve başarısızlığı. Üslup, Eşref üzere, Attila İlhan üzere, Salâh Birsel üzere yapılınca manalı oluyor. Benim yaptığım, anlattığım şeylerin zati yapısında olan bir üslubu müdafaa gayreti. Yani tabiatıyla bir üslup. Üslup sayılabilirse elbette…
Kitapta, yalnızca İstanbul’un değil, tüm ülkenin değişen kültür ve toplumsal dünyasını da anlatıyorsunuz. Örneğin “Büyük Sünnet Düğünü” yakın vakte kadar da vardı. Lakin bugünlerde yapılmıyor. Bu tip, toplumsal olgulardan neden vazgeçildi sizce?
Sadece sünnet düğünleri mi? Kitaplarımda anlattığım İstanbul artık bir masal üzere, hayal üzere geliyor kulağa. İstanbul’un cümbüş tarihiyle ilgili yazılarıma baktığınızda örneğin 1940’larda onlarca gazino, 1960’larda sayısı pek fazla kulüp görüyorsunuz. Konserler, şenlikler, operetler enteresandır ki eski vakitlerde çok daha fazla. Bunlardan vazgeçildi mi? Yoksa her şey biçim mi değiştirdi? Bence iki faktör belirliyor değişimleri. Birincisi kapitalist gelişme, her şey metalaşıyor, pazar için üretiliyor. Üretim yaparken de alıcının kültürel seviyesi belirleyici oluyor. İkincisi de bunun sonucu aslında: “poplaşma”… Tarih boyunca üretilen “kaliteli” her sanat ve kültür eserine “lüzumsuz entellik” yakıştırması yapılıyor. Beşerler sanatsal ve kültürel açıdan geliştirilmiyor, sanat ve kültür aşağı seviyeye çekilerek geniş kitlelere uyarlanıyor. Gerçek siyaset gibi… Günü kurtar, insanların istediğini ver, “entel” damgası yeme… Gidişat kaygı verici. Rus düşmanlığı Dostoyevski’ye, Çehov’a kadar uzanırsa, bir şeylerin yolunda gitmediğini anlamamız gerekir.
Kitapta, İstanbul’un radyo ve gramofon kültürüyle olan bağına de değiniyorsunuz. Bu kısım, radyo üzerine okuru düşünmeye sevk ediyor. Değişik bir şey var burada. Radyo; televizyona, sinema salonlarına ve internete karşın devir periyot tanınan oluyor tekrar. Sebebi ne sizce? Bu kentin insanları radyoyla daha farklı bir ilgi mi kurdu?
Bu kente has değil elbette bu durum. Sinema, bilhassa de televizyon giderek tam manasıyla sermayenin eline geçince ve iktidarın sözcüsü durumuna gelince beşerler alternatif ararlar. Şimdilerde internetten de yayın yapılabildiğinden, farklı bir ses duymak isteyen radyo kanallarında dolaşıyor. Doğal radyonun her periyot konutta, işte, sokakta, taşıtlarda dinlenebilen bir irtibat organı olduğunu da unutmamak gerekir. Popülerliği biraz da buralardan.
Hüseyin Rahmi’den Refik Halid’e, Orhan Pamuk’tan yeni periyodun müelliflerine kadar pek çok müellife, farklı kısımlarda atıfta bulunuyorsunuz. Bir müellif olduğunuz için de merak ediyoruz: Edebiyatçılarımız, İstanbul’un hakkını gerçek manada verebildiler mi sizce? Bu hususta ne düşünüyorsunuz?
Yeni periyot hakkında fazla bir şey söyleyemem. Yeteri ölçüde izleyemiyorum zaten… Fakat geçmişte İstanbul hakkında yazan ve yazdıkları ehemmiyet taşıyan o kadar çok isim var ki… Ben her vakit başvurduğum isimleri sıralayayım: Koca bir ansiklopedi yayınlamayı beceren Reşat Ekrem Koçu, İstanbul’un “avami” bölgelerini ve insanlarını öğrenmemizi sağlayan Osman Cemal Telaşlı, bir İstanbul külliyatı oluşturabilecek sayıdaki yazılarıyla Sermet Muhtar Alus, Tuncay Birkan’ın uğraşlarıyla yazılarının büyük çoğunluğuna artık ulaşabildiğimiz Refik Halid Karay… Ulunay, Hüseyin Rahmi, Ahmet Rasim, Burhan Felek, Ercüment Ekrem Talu, Mahmut Yesari… Bu liste uzar sarfiyat. İsmini andığım bu müelliflerin mecmua ve gazetelerde kalmış binlerce yazısı var. Raflardaki kitaplarından çok daha fazlası var bu kaynaklarda. İstanbul’un geçmişini araştırmak isteyen her fani bu denize dalmak zorunda.
Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Günlerim daima çalışarak, araştırarak, yazarak geçiyor. Geçtiğimiz aylarda İstanbul Büyükşehir Belediyesi için hazırladığım Ertem Eğilmez kitabını teslim ettim. Erkan Serçe ve Ömer Durmaz’la birlikte İzmir Ticaret Borsası için eski İzmir’le ilgi bir kitap hazırladık. Bunlar baskıyı bekliyor. Manifold, İSTanbul, Yemek ve Kültür üzere mecmualarda daima yazıyorum. Bilgisayarımda sırasını bekleyen dört beş kitaplık birikmiş yazı var. Bütün bunlara son devirde dizilere yaptığı tarih danışmanlığı da eklendi. Yani nefes almaya bile sıkıntı vakit buluyorum…