Michelle Starr
Samanyolu’nda, sırf iki elin parmaklarını geçmeyecek kadarı kayıt altına alınan, ziyadesiyle seçkin görülen bir yıldız kategorisinin yeni bir üyesi keşfedildi. Keşfedilen gök cismine ‘MAXI J1816-195’ ismi verildi ve bize en fazla 30 bin ışık yılı arada bulunuyor. Birinci müşahede ve araştırmalar, objenin, gökbilimci Alessandro Patruno’nun derlediği pulsar bilgi tabanına nazaran, bugüne kadar sırf 18 tanesi kayıtlara geçen bir ‘X-ışını milisaniye pulsarı’ olduğunu ortaya koyuyor.
Sayılar böylesine düşükken, keşfedilen rastgele bir yeni obje, bu objelerin nasıl oluştuğu, geliştiği ve davrandığına ait önemli istatistiksel bilgiler sunmaya aday olan, çok derece heyecan verici bir bulguyu simgeler. Keşif sahiden de çok yeni. Gök cisminden yayılan X-ışını demetleri birincinin 7 Haziran’da Japon Uzay Ajansı’nın Uluslararası Uzay İstasyonu’nun (ISS) dışına monte edilen ‘Tüm Gökyüzü X-ışını Manzarası Monitörü’ (MAXI) ismi verilen bir aygıt tarafından saptandı.
HİÇBİR KAYITTA YER ALMIYOR
Japonya’da bulunan Nihon Üniversitesi’nden astrofizikçi Hitoshi Negoro başkanlığındaki bir araştırma takımı, The Astronomer’s Telegram (ATel) isimli dergiye gönderdiği bir duyuruda, Yay, Scutum ve Serpens takımyıldızları ortasında kalan galaktik düzlemde bulunan ve daha evvel kayıt altına alınmamış olan bir X-ışını kaynağı tespit ettiklerini açıkladı. Objenin görece ışıltılı bir biçimde parladığını söz etseler de MAXI datalarına dayanarak ne olduğunu tanımlayamamışlardı.
Diğer gökbilimcilerin akın etmesi uzun sürmedi. Pennsylvania Eyalet Üniversitesi’nde misyonlu astrofizikçi Jamie Kennea ve meslektaşları, uzay tabanlı bir teleskop olan Neil Gehrels Swift Gözlemevi’ni kullanarak, duyurulan tespiti bağımsız bir araçla teyit etmek ve yerini saptamak gayesiyle bulunduğu bölge üzerinde yoğunlaştılar. Swift, gök cismini X-ışınları yelpazesinde saptadı; bununla birlikte, onu optik ya da ultraviyole ışığında değil, MAXI müşahedelerinin belirttiği yerde gördü.
Araştırmacılar, ATel’e gönderdikleri yeni bir duyuruda, “Bu pozisyon bildiğimiz rastgele bir kayıt altına alınmış X-ışını kaynağının bulunduğu yerde değil; bu sebeple, bunun yeni bir süreksiz MAXI J1816-195 kaynağı olduğu konusunda hemfikiriz” açıklamasını yaptılar: “Bununla birlikte, Swift/XRT tarafından 22 Haziran 2017’de bu bölge üzerinde yapılan müşahedeleri kayıtları, bu pozisyonda rastgele bir nokta kaynağı bulunduğunu göstermiyor.”
Durum aslında ilginçken daha da enteresanlaştı. Ardından, NASA’ya ilişkin Goddard Uzay Uçuş Merkezi’nden astrofizikçi Peter Bult’ın öncülük ettiği bir araştırmada, NASA’nın geliştirdiği ve ISS’e monte edilmiş bir X-ışını aracı olan ‘Nötron Yıldızı İç Kompozisyon Gezgini’nin (NICER) kullanılması vardı.
İNANILMAZ BİR DÖNÜŞ SURATINA SAHİP
Ve tam da burada işler hakikaten ilginçleşmeye başladı. NICER aygıtı X-ışını termonükleer patlamasının yanı sıra, 528.6 Hz’de daha âlâ X-ışını titreşimleri algıladı; bu tespit, ne olduğu bilinmeyen objenin kendi ekseninde bir saniyede 528.6 kere döndüğünü gösteriyordu. Araştırmacılar, “Bu tespit, MAXI J1816-195’in bir nötron yıldızı ve yeni bir ‘genişleyen milisaniye X-ışını pulsarı’ olduğunu ortaya koyuyor” diye aktarıyorlar.
Peki bu ne manaya geliyor? Kısaca, her pulsar tıpkı halde oluşmuyor. Bir pulsar, en temel seviyede, süpernovaya evrilen büyük kütleli meyyit bir yıldızın çökmüş çekirdeğinden oluşan bir cins nötron yıldızıdır. Bu cisimler çok küçük ve çok derecede ağırdır: Güneş’in kütlesinin yaklaşık 2.2 katına kadar olan gereç yığını, sırf 20 kilometre genişliğindeki bir küre içerisinde ağırlaşmıştır.
Pulsar olarak sınıflandırılması için, bir nötron yıldızının nabız atışlarına benzeri atımlara sahip olması gerekir. Kutuplarından radyasyon ışınları püskürtülür; bu ışınlar, yıldızın açısı sebebiyle, tıpkı bir deniz fenerinin ışınları üzere Dünya’nın yakınlarından geçip sarfiyat. Milisaniye pulsarları o kadar hızlı dönen pulsarlardır ki saniyede yüzlerce kere atım yapabilirler.
Pulsarların bir kısmı yalnızca bu hızlı dönüş hareketiyle güç kazanırken, bir öbür tıptaki pulsarlar gereç birikimiyle güç kazanır. Nötron yıldızları, öteki bir yıldızla birlikte ikili bir sistemde var olur; yörüngeleri birbirlerine o kadar yakındır ki, eşlikçi yıldızdan çalınan gereçler nötron yıldızına çekilir. Bu materyaller, nötron yıldızının manyetik alan çizgileri boyunca, yüzeye düşeceği yer olan kutuplara yönlendirilir ve X-ışını yelpazesinde parlak bir halde ışıldayan sıcak noktalar meydana getirir.
ARAŞTIRMALAR FARKLI ALANLARDA DEVAM EDİYOR
Kimi durumlarda, yığılma süreci, pulsarı milisaniyelik dönüş suratlarında döndürebilir. Bu, bir ‘genişleyen X-ışını milisaniye pulsarı’dır ve MAXI J1816-195’in bu az görülen kategoriye dahil olduğu görülüyor. NICER aracılığıyla saptanan termonükleer X-ışını patlaması, büyük ihtimalle eşlikçi yıldız tarafından biriktirilen gerecin istikrarsız termonükleer yanışının bir sonucu olarak gerçekleşmişti.
Keşif ziyadesiyle yeni olduğundan, çoklu dalga uzunluklarında müşahedeler sürüyor. Takip süreci Swift kullanılarak gerçekleştirildi ve İspanya’ya ilişkin Kanarya Adaları’ndaki La Palma 2 metrelik Liverpool Teleskopu, şimdi hiçbiri tespit edilmemiş olmasına rağmen optik bir muadilini aramak hedefiyle kullanıldı. Başka gökbilimcilerin de MAXI J1816-195 araştırmalarına katılmaları teşvik ediliyor. Tıpkı esnada, tam bir pulsar zamanlama incelemesi yürütülüyor ve Bult ve takımı, daha fazla data toplandıkça öbür bilim beşerlerine dağıtılacağını belirtiyor. Gelişmeleri ATel’den takip edebilirsiniz.
Yazının yepyenisi Science Alert sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)