Teyit muharriri Esra Özgür, “Dezenformasyon yasası” olarak bilinen “Basın Kanunu ve Birtakım Mevzularda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” başlıklı teklifin yasalaşması durumunda mahpusla cezalandırılacak yeni hataların Türk Ceza Kanunu’na ekleneceğini belirtti. Teklifte “yalan haber” tarifinin da problemli olduğunu belirten Özgür, yasanın yaratacağı asıl sorunun ise söz özgürlüğünün kısıtlanması olduğuna değindi. Dezenformasyonu cezalandıran ülkelerde sorunun daha da büyüdüğüne dikkat çeken Esra Özgür, sorunun “eleştirel, dijital okuryazarlık” ile aşılabileceğini belirtti.
Esra Özgür’ün “Yanlış bilgi sıkıntısının tahlili mahpus cezası değil eleştirel dijital okuryazarlık” başlıklı yazısı şöyle:
“Adalet ve Kalkınma Partisi ile Milliyetçi Hareket Partisi’nin TBMM’ye sunduğu ‘Basın Kanunu ve Birtakım Mevzularda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun’ başlıklı teklif olduğu üzere yasalaşırsa, Türk Ceza Kanunu’na ‘halkı aldatıcı bilgiyi alenen yayma’ diye yeni bir kabahat eklenecek; kabahati işleyenler mahpus cezasıyla karşılaşabilecek.
Teklif metnine nazaran, ‘Halk ortasında, tasa, endişe yahut panik yaratma saikiyle, ülkenin iç ve dış güvenliği, kamu sistemi ve genel sıhhati ile ilgili gerçeğe karşıt bilgiyi kamu barışını bozmaya elverişli biçimde alenen yayan kimsenin bir yıldan üç yıla kadar mahpus cezasıyla cezalandırılması’ öngörülüyor. Tasarlanan öteki idari önlemler ortasında para cezası, reklam yasakları ve toplumsal medya ağlarına bant daraltma üzere yaptırımlar var.
Lakin ‘yalan haber’ tarifinin nasıl ve hangi kriterlere nazaran yapılacağı tartışma konusu. Teklifte ‘dezenformasyon’, ‘yalan haber’, ‘asılsız bilgi’ ve ‘tahrif edilmiş bilgi’ üzere kavramların hukuksal tarifleri yok. ‘Güvenlik’, ‘kamu düzeni’ ve ‘kamu barışı’ üzere tartışmalı cezalandırma pratiklerinde sıkça başvurulan muğlak kavramlara da yer verilmiş.
Lakin teklifin en problemli yanı, kavramsal muğlaklıklar ve taslaktaki belirsizlikler değil.
DEZENFORMASYONU CEZALANDIRAN ÜLKELERDE SORUN BÜYÜYOR
Dezenformasyon üzerine bir yasa tasarısı hakkında çalışıldığını uzun müddettir biliyoruz. Ancak bu tasarı, ne yenilikçi bir tahlil ne de tesiri onaylanmış kusursuz bir formül içeriyor. Dünyanın birçok yerinde yanlış bilgi hakkındaki düzenlemeler tartışılıyor. Bahsin tabir özgürlüğü tartışmasını beraberinde getirmemesi mümkün değil. Zira şimdiye kadarki tüm örnekler bu türlü kanunların tabir özgürlüğüne tanınan alanı daralttığını ve uygulamada sansür için kullanıldığını gösteriyor.
Gazetecileri Muhafaza Komitesi 2021 verisine göreşu an 47 gazeteci yalnızca ‘yalan haber’ yaydığı gerekçesiyle tutuklu.
Evet yanlış bilgi bir sorun; lakin Rusya, Çin, Burkina Faso, Kamboçya, Tanzanya, Tayvan, Tayland, Kenya, Myanmar, Singapur, Malezya üzere onlarca örnek bize tahlilin mahpus cezasından geçmediğini gösteriyor. ‘Yalan haber’ yayanlara mahpus cezası öngören bu ülkeler, hem tabir ve basın özgürlüğünde geri, hem de medya okuryazarlığı sıralamaları yanlış bilgiye dirençli olmadıklarını gösteriyor.
‘İYİ ÖRNEK’ DİYE ANILAN ÜLKELERDE BİLE SÖZ ÖZGÜRLÜĞÜ TARTIŞILIYOR
Hatırlayanlar olacaktır: Türkiye’de 2020 yazında tartışılan ‘sosyal medya maddesi’nden sonraki en somut tartışma, Almanya’da yanlış bilgi yayana beş yıl mahpus cezası verildiği teziydi.
Almanya’da 2018’de yürürlüğe giren ‘NetzDG’ yasası toplumsal medya platformlarına ‘açıkça yasa dışı’ içerikleri kaldırmak için 24 saat mühlet tanınmasını, aksi halde 50 milyon euroya kadar ceza kesilebileceğini öngörüyor. Lakin bu maddede, tez edildiği üzere, palavra habere mahsus bir mahpus cezası yok. Bahsedilen beş yıllık mahpus cezası mümkünlüğü, NetzDG’de sayılan ‘açıkça yasa dışı’ içeriklerden biri olan ve Alman Ceza Kanununda tanımlanan hakaret ve karalama cürmü için kelam konusu.
NetzDG’nin gerisindeki motivasyon, ırkçılık ve çok sağcılıkla uğraş ile nefret kabahatlerini önlemekti. Fakat bunun dahi, nefret telaffuzuna karşı gerekli bir araç mı, yoksa bir çeşit sansür mü olduğu tartışılmaya devam ediyor. Tartışmalarda NetzDG’nin, tabir özgürlüğünü kısıtlayacağı, platformları ceza almamak için gereğince inceleme yapmadan içerik kaldırmaya yönlendirebileceği (overblocking) ve totaliter ülkelerde benzeri kanunların legalleşmesi için araç haline gelebileceğinin altı çiziliyor.
Bu tartışma dikkati görece güçlü bir demokrasi geleneğinin yerleştiği ülkelerdeki duruma yönlendiriyor. Fransa, Britanya ve ABD üzere örneklerin toplumsal medya platformlarının dağınık ve belgisiz yapısını düzenlemeye çalışan yanı ağır bassa da, tabir özgürlüğü tasaları hasır altı edilmiyor.
Gerçekten tüm dünyada yanlış bilgi ve doğrulama üzerine çalışan kurumlar, akademisyenler, gazeteciler ve teyitçilerin durmaksızın yinelediği bir hakikat var: Yanlış bilgi ile söz özgürlüğü ortasındaki korelasyon aykırı. Bir ülke özgür tabir imkanından ne kadar mahrumsa yanlış bilgiye karşı da o kadar kırılgan oluyor.
TAHLİL ELEŞTİREL DİJİTAL OKURYAZARLIKTAN GEÇİYOR
Haliyle yanlış bilgiye dirençli ülkelerin ortak yanı, cezalar değil medya okuryazarlığı ve eleştirel düşünme pratiklerini geliştirmeye açılan alan. Finlandiya ve Nijerya üzere ülkeler tahlili eğitim sisteminin farklı düzeylerine entegre ettikleri medya okuryazarlığı kampanyalarında buluyor.
Teyitçiler de yanlış bilgi sorununa bütüncül bakılması gerektiğini her fırsatta yineliyor. Teyit’te 2021, öğretmenlerle, velilerle ve gençlerle eleştirel dijital okuryazarlığı konuştuğumuz, öğretmenlerle birlikte yanlış bilgi problemini sınıfa taşımalarına yardımcı olacak tahliller geliştirdiğimiz bir dizi faaliyetlerle geçti. Yanlış bilginin yayılma nedenlerine ve neden olabileceği sonuçlara aşina, internette karşılaştıkları kuşkulu bilgileri ayırt edebilen ve temel doğrulama usullerine hâkim öğretmenlerin sınıflarına taşıdığı bu hünerler yanlış bilgiyi yayanı cezalandırmaktan öte yayılmasını engellemeyi ve doğrusuna birinci elden ulaşmayı hedefliyor.
Gazeteciler, sivil toplum örgütleri ve uzun müddettir internetteki yanlış bilgi sıkıntısına tahlil geliştirmeye çalışan teyitçiler, yasa tasarısının hazırlanış sürecine katkı verebilecekleri bir alan bulamadıklarını söylüyor. İnternetteki yanlış bilgi sorunu için tahlillerin tartışılacağı tabanı bir sacayağına benzetebiliriz. Yeri ayakta tutacak olanlardan rastgele birini dışarda bırakmak, sağlıklı bir tartışma imkanını da ortadan kaldırıyor.
Güney Kore’deki misal bir tartışma öbür örneklerden bu noktada ayrılıyor. Güney Kore iktidar partisi, tenkitlerin akabinde benzeri nitelikteki bir yasa tasarısını geri çekerek mevcut mevzuatın nasıl değiştirileceğine ait seçenekleri incelemek üzere muhalefetle ortak bir panel oluşturmayı 2021’de kabul etti.
MEVCUT TARTIŞMALAR GERÇEK TAHLİLİ BALTALIYOR
Bilhassa totaliter rejimlerde böylesi kanunların hiçbir vakit yanlış bilgiyi engelleme hedefi taşımadığı, bu nedenle tenkitleri bu noktadan hareket ederek kurgulamanın çok da manalı olmadığı düşünülebilir. Lakin maksat tahlile ulaşmak değilse bile, mevcut tartışmaların tahlil arayanların dikkatini yanlış yere çektiğini ve manalı gayretleri görmezden gelip zedelediği söylenebilir.
Teyitçilerin gayret ettiği yanlış bilgi sorunu ile bugün tartışılan palavra haber düzenlemeleri ortasındaki arayı anlamlandırmamıza, eleştirel düşünme metotları ve medya okuryazarlığı yardımcı olabilir.” (KAYNAK)