Gazeteci, muharrir ve belgesel direktörü Rıdvan Akar, ülkemizin basın tarihinin son kırk yılına ismini koca harflerle yazdırdı. Araştırmalarıyla, hazırladığı belgeselleriyle, yazdıkları ve anlattıklarıyla eşiği üst noktalara götüren Akar’ın son çalışması ‘Denizlere Çıkan Sokaklar’, İBB Kültür Yayınları tarafından yayımlandı.
Türkiye’nin 68’ini tüm boyutlarıyla ele alan bu kitap, kültür ve düşün dünyasının değerli isimlerini bir ortaya getiriyor. Akar’la geçtiğimiz günlerde bir ortaya geldik ‘Denizlere Çıkan Sokaklar’ı konuştuk.
Gazetecilik alanında çalışmaya başladığınızdan beri çok sayıda belgesel ve kitap hazırladınız. Artık de tüm taraflarıyla bir Türkiye 68’i kitabı derlediniz. Hangisi daha sıkıntı, belgesel mi kitap yapmak mı?
Sanırım yayımlanan ve yayımlanmayan toplamda 26 kitaba ulaştım. Bu çalışmaların birçoklarının belgeselini de çektik. Kitabın mutlaka çok daha güç ve yorucu bir süreç olduğunu söyleyebilirim. Düşünün ki belgeseli ortalama bir saat yapıyoruz. Bu da yaklaşık 18-20 A4 sayfası manasına geliyor. Halbuki kitapların birçok kişi/kurumsal tarih ve araştırma kitapları olduğu için çok daha derinlikli bir araştırma, lisan ve üslup gerektiriyor.
‘BENİM İŞİM YAZMAK’
Türkiye’nin tarihine, kültürüne ve siyasal hayatına olan ilginiz -son çalışmanızdan da hareketle- tükenmeyecek boyutta üzere görünüyor. Bu ilginizi ve çalışma temponuzu belirleyen etken nedir? Birebir vakitte öğretim vazifelisi olarak da üretim yaptığınızı düşünürsek genç jenerasyonlar için görüşlerinizi paylaşır mısınız?
Gazetecilik dışında tam 30 yıldır yazıp duruyorum. Birinci kitabımı 1992 yılında çıkarmışım. Gazetecilik mesleğinin bana getirdiği en değerli haslet, süratli yazma ve düşünme marifeti oldu. Bu sayede kitapları çok daha kısa müddette yazma imkânım oldu. Yazdığım kitapların kimileri iş kitapları, kimileri tarih/araştırma, edebiyat ve Beşiktaş oldu. Kimi vakit gönlümden geçeni kimi vakit da işimin önceliklerini dikkate alarak yazdım ve böylesi bir çeşitlilik ortaya çıktı. Bir ortalar hiç yaz tatili yapmadığım ve yazdığım için kendime acıdığım (!) vakitler olmuştu. Artık kabullendim. Benim işim yazmak galiba. Dahası keyifli olduğum bir faaliyet. Hasebiyle elim tuttuğunca yazmak isterim. Genç kuşaklara/öğrencilerime nasihat vermeyi haddim olarak görmem. Lakin yazmanın tadına vardıklarında çok daha memnun olacaklarını söyleyebilirim.
Bahçeşehir Üniversitesi’nde İleri Yazım Teknikleri diye bir ders veriyordum. Yalnızca ders sırasında yazdıkları için bileği ağrıyan, yani daha evvel 15-20 dakika kesintisiz yazı yazmayı (kalemle) deneyimlememiş öğrencilerimin bileklerini ovuşturduklarını hatırlıyorum. Yazı bitip, sınıfta okunduğunda ve beğenildiğinde gözlerindeki memnunluk kadar değerli bir katma kıymeti yaratmak hocanın en büyük keyfiydi.
Türkiye’nin 68’ini, Avrupa’nın ya da Amerika’nın 68’inden ayıran fark neydi?
Türkiye 68’inin miladı ve 1961 Anayasası’nın getirdiği görece özgürlük ile kelam ve tabir hürriyetinin sonuna kadar kullanılmasıydı. Türkiye 68’ninin başkalarına oranla daha anti-emperyalist olduğunu, toplumsal uyanışın öğrencilerden personellere, öğretmenlerden öğretim üyelerine kadar uzanan bir çeşitlilik içerdiğini, “bağımsızlık” ile başlayan uyanışın “devrim” fikriyatına döndüğünü söyleyebilirim. Periyodun genel kurmay liderinin deyişiyle “halkın toplumsal uyanışı, ekonomik gelişmenin önüne geçmişti.” Sokağa teslim olmama kanısı Türkiye 68’nin çok kanlı ve ceberut uygulamalarıyla son buldu. Meğer Batı 68’i böylesi bir kırıma uğramadan toplumsal dönüşüm ve sivilleşmeye baht tanımıştı.
‘Denizlere Çıkan Sokaklar’da o periyodun şahitlerini, araştırmacıları ve olayların şahsen içinde olan bireyleri bir ortaya getiriyorsunuz. İsimleri belirlerken önceliğiniz ne oldu?
İki şeyi önemsedik. Birincisi, muharrirlerimizin ilgili alanda/konuda uzmanlığı, ikincisi ise muharrirlerimizin ele aldıkları mevzularda kendi öz hayat hikayeleriyle bu periyoda tanıklıklarını yazması. Hasebiyle her müellifin o günleri yaşaması gerektiği üzere bir önkoşuldan hareket etmedik. Örneğin değerli müellifimiz Bora Gürdaş, Türkiye ve dünya 68’inin grafik, illüstratör ve sanatkarlarının hazırladığı afiş, fotoğraf vb. eserleri ele alan yazısı ile bilgi ve birikimini kitaba yansıttı. Lakin kimi muharrirlerimiz ise o periyodun devrimcileri olarak yalnızca devri tanımlamakla kalmadı, kendi öz deneyimlerini/yaşam hikayelerini de kitaba yansıtarak çok kıymetli katkılarda bulundu. Bu muharrirlerimiz kimi vakit periyodun nesline has tevazuyla Türkiye 68’ine katkılarını yazmaktan imtina etti. O evrede biz devreye girdik ve rica ettik. Sağ olsunlar, bizi kırmadılar.
Başlarken “Öyle bir kitap olmalıydı ki hiçbir tarihi kilometre taşını, hiçbir olayı atlamamalıydık” diyorsunuz. Aslında bu niyetten hareketle, günlük hayat yahut sanat üzere farklı hususları da ele alıyorsunuz. Bu bağlamdan hareketle fikrinizi merak ediyoruz, 68’in sanatı, bugünlere nasıl bir miras bıraktı sizce? Edebiyatta yahut sinemada yansımaları ne oldu?
68’in Türkiye siyasetine iki değerli katkısı oldu. Birincisi, bugünkü sosyalist geleneklerin neredeyse tamamı o günlerde kurucu liderler tarafından oluşturulan paradigmanın yapıtıydı. Türkiye sosyalist hareketi ana akım olarak bu periyotta oluştu.
İkinci kıymetli gelişme sanat alanında yaşandı. Büyük toplumsal dönüşümler ve ihtilaller sanatkarlara ilham veren bir tarihi yer yaratır. Bizde de o denli oldu. Edebiyattan tiyatroya, şiirden sinemaya kadar çabucak her alanda üretken ve kalıcı eserler ortaya çıktı. Bugün “12 Mart Romanı” diye tanımlayabileceğimiz kült eserler ortaya çıktı. Kitabımızda sanatın dönüştürücü rolünü ele alan çok değerli yazılar yazıldı. Vecdi Sayar “İsyan Günlerinde Sanat” yazısı ile bu periyodun sanatını konsolide etti. Orhan Kahyaoğlu devrin müziğini, Tül Akbal sinemayı, Çimen Günay Erkol romanlar ve mecmuaları, Bora Gürdaş biraz evvel andığım değişimi yazdı.
‘TÜRKİYE’NİN 68’İNİN EN ÇOK İHMAL EDİLEN İSİMLERİ DEVRİMCİ BAYANLAR OLDU’
Türkiye’nin 68’i irdelenirken genelde bayan öznelerden pek bahsedilmiyor ne yazık ki. Kitabınızda Türkiye Sosyalist Hareketine damga vuran bayanlarla ilgili geniş bir kısım var. Cumhuriyet’in birinci yıllarındaki bayan hareketiyle bugünün bayan hareketi ortasında 68’in bayan özneleri bir köprü vaziyeti gördü mü? Bu durumu tarihî bağlamda nasıl açıklarsınız?
Türkiye 68’inin tahminen de en çok ihmal edilen isimleri devrimci bayanlar oldu. Sosyalist uğraşın yoğunluğu ve yakıcılığı içinde kendilerini öne çıkarmayan, fedakâr ve inançlı sosyalistlerin yaşadıklarını şimdilerde tanımaya çalışıyoruz. Yetenekli Çayan, Deniz Gezmiş ve İbrahim Kaypakkaya’nın isimleriyle özdeşleşen bu devirde ‘geri plana itilen’ değil lakin ihmal edilen bayan devrimcilerin yeri ve değeri oldu. Örneğin, 12 Mart devrinde gördüğü ağır azaplardan sonra cezaevinde tedavi olmasına müsaade verilmediği için hayatını yitiren Hatice Alankuş’un neden ortak tarih şuuru içinde “ıskalandığını” konuşmak gerekmez mi?
Yazarımız İnci Beşpınar’ın aşikâr yerlerde minik etek giymesine kızan yoldaşlarının eril lisanını tartışmayacak mıyız? İhtilale kadar ertelenen bayan sorununun konuşulması gerekmez mi? İlkay Demir şahsî tarihimin de ikonlarından biriydi. Onun bu periyotta bir geleneği etkileme ve dönüştürmedeki rolünü ne kadar teslim ettik?
Burada bir olguyu ihmal etmemek gerekir. Bugünün şuurlu bayan hareketi periyoda bugünkü olgunluk ve birikimi ile bakarak kıymetli çıktılar elde etti. Biz birebir vakitte bu devri yaşayan bayan devrimcilerin pratikleri ve tecrübelerini de kitaba yansıtmak istedik. O periyotta bayan devrimcilerin bağımsız bir bayan hareketi ya da erkek yoldaşlarının kimi vakit ‘egemen’ lisanını çaba içinde sorgulayıp sorgulamadıkları bile değerli bir soru işareti değil midir?
Geçtiğimiz ay Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan’ın idam edilişinin 50. yıl dönümüydü. Üç fidan, pek çok yerde anıldı. Bir araştırmacı olduğunuz için de fikrinizi merak ediyoruz, ortadan geçen vakitte siyasal bakımdan ne değişti?
Kitabımız Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan’ın idamlarının 50. yılında kamuoyu ile paylaşıldı. Yani onların anısına bir hürmet duruşuydu. Bize bu kitabı sahiplenme ve çalışma ilhamı veren de ilişkin olduğumuz bu vicdana dönük bir katkı sağlama uğraşıydı.
12 Mart periyodu devrimcileri açısından en değerli avantaj, ülkenin en geniş işçi sınıflarının da bu toplumsal değişim isteğine katılmasıydı. Kitlelerin sokakta ve iradi olarak değişim istediği bir devirdeki rüzgârı artlarına almışlardı. İhtilal fikrinin söyleminin ötesinde gerçekleşmesine dönük attıkları uğraşlar, bugünden bakıldığında kimi eleştiriler/özeleştiriler içerse de daha umutlu bir geleceğin izlerini taşıyordu.
78’liler olarak nitelediğimiz benim neslim ise çok daha geniş kitlelere ulaşan politik atmosferi, çatışmalar ve hayatın çabucak her alanının politikleşmesiyle birlikte ihtilali ‘elini uzatsan dokunabileceğin’ bir vadeye indirgemişti. Lakin ‘tarihsel akış nasılsa ihtilali mecburî kılacaktır’ romantizmi/determinizmi karşısında sıkıntı oyunu bozdu. 12 Eylül, tıpkı 12 Mart üzere ağır bir yenilgiyi beraberinde getirdi. Daha da değerlisi 12 Mart periyoduna oranla çok daha kurumsal ve devleti tekrar üreten bir anayasal çerçeve ile siyaset ile kitleler ortasındaki bağı zayıflattı.
1989 Bahar Eylemleri’nin yarattığı umut dolu günleri hatırlıyorum. Sonrasında sosyalistlerin bir ortaya gelme gayretleri, ÖDP deneyimi… Bu türlü sürüp giden bir sürecin sonunda 20 yıllık bir otoriter, faşizan bir periyottan geçiyoruz. Sokakta karşılaştığınız beşere “nasılsın” diye sorduğunuzda çoklukla “ülkenin hali gibiyim” cevabı alıyorsunuz. Bireyler kendi bekasını ülkenin bekasından ayıramaz bir halde, o karşılık aslında “hiç de uygun değilim” manasını taşıyor. Bazen o periyotların devrimcilerinin/sosyalistlerinin mevt haberlerini aldığımda tıpkı şeyi düşünüyorum. O umut ve inanç dolu sosyalistler giderken geride kalan Türkiye için ne hissediyorlardı?
Tabii ki Türkiye 50 yılda çok daha muhafazakâr ve ceberut devletin gerek kendisi gerekse ideolojik aygıtlarının çok daha güçlendiği bir sürece evirildi. Lakin bu ülkede Seyahat üzere bir süreç yaşandıysa, bizim de yurdumuzdan umudumuzu kesmeye hakkımız yok diye düşünüyorum.
Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Yine gönlümden geçen kitap projeleri var. Gerçek Gündem’de habere ve yazıya yakın yaşıyorum. Tekrar çok çalışıp az aşınmaya (!) çaba ediyorum,