Vüs’at O. Bener’in doğumunun 100. yılı onuruna hazırlanan altı kitaplık ‘Yazınsal Akrabalıklar: Benerler’ serisi üç nesil muharrir yetiştiren Bener ailesini hem yakından tanıma hem de metinleri ortasındaki akrabalığı görme fırsatı sunuyor. Ailenin üçüncü jenerasyondan muharriri Yiğit Bener’in teşebbüsüyle başlatılan proje için bir editör takımı de titizlikle çalışmış. Çalışmalar ve araştırmalar sırasında Erhan Bener’in bir kayıp romanı ve Vüs’at O. Bener’in de hiç yayımlanmamış bir oyunu çıkmış. Lakin bu kadar da değil, bunların yanında heyecan verici olan ise Vüs’at ve Erhan Bener’in babaları Râşit Bener’in aslında aile içinde varlığından bile emin olmadıkları, bir söylence olarak kalan kayıp romanının çıkması. Bu metin de hayli değişik. Binti Halim Seyhan mahlasıyla, 1913’te yazılmış periyoda nazaran şaşırtan, Yiğit Bener’in de deyişiyle “erilliği yerden yere vuran” bir metin. Bu yılın edebiyat-yayıncılık alanında heyecan verici işlerinden biri olan ‘Yazınsal Akrabalıklar: Benerler’ serisinin ortaya çıkışını ve Bener ailesine dair yeni projeleri Yiğit Bener’le konuştuk.
Kaç yıldır ‘Yazınsal Akrabalıklar- Bener’ler’ için çalışıyorsunuz, nasıl başladı süreç?
Yaklaşık bir buçuk yıl evvel, Saadet İhtimam Everest Yayınları’nın başına geçtiğinde hem tanışmak hem de telif hakları esasen Everest’te olan babam Erhan Bener’e yönelik yaklaşımını öğrenmek için randevu istedim. Buluştuk, “yayıncı-yazar varisi” şapkalarımızı kısa müddette vestiyere astık, sohbet yoğunlaştı. Bener ailesinden üç muharrir çıkmasının enteresanlığı lisana geldi. İkinci buluşmamızda, Saadet bana ailenin tüm müelliflerini Everest’te buluşturmayı önerdi. Aslında yıllardır babamla amcamı tıpkı yayınevinde buluşturmak için çalmadığım kapı kalmamıştı. Zira bugüne kadar hiç üzerinde durulmayan ortalarındaki yazınsal bağın fakat bu formda dikkat çekebileceğine inanıyordum. Saadet İhtimam, makus örneklerini ne yazık ki kanıksadığımız memur ya da “uyanık tüccar” zihniyetli yayıncılardan değil. Yayıncılığın darboğazda olduğu bir kriz periyodunda bu türlü bir projeye kalkışmak biraz da yürek ister.
Para pul, satış, pazarlama üzere müstehcen bahislere hiç girmeden baş başa verdik ve tekrar basımlarla sonlu olmayan, hem her müellifin özgünlüğünü hem de ortalarındaki yazınsal bağları ortaya koyacak çok geniş kapsamlı bir edebi proje geliştirdik. Akabinde çabucak işe koyulduk, bir yılı aşkın bir müddettir Everest’in genç, dinamik ve uzman grubuyla hazırlık etabına çok önemli bir mesai ayırdık: Adalet Çavdar, Deniz Günel ve Mert Şınay haftalarca çalışıp binlerce fotoğraf ve evrak taradı. Çok titiz bir editörlük çalışması yürüttük. Kardelen Akçam’ın özgün kapak dizaynlarından Gelengül Erkara’nın şık sayfa dizaynlarına kadar her iş ince elenip sık dokundu.
Bu derinlemesine çalışmanın eseri olarak arşivden babamın kayıp sandığımız yayınlanmayan birinci romanı ve amcamın ona nazire olarak kaleme aldığı yayınlanmayan birinci oyunu çıktı… İki metni birlikte, ‘Yazınsal Akrabalıklar’ın editörü Didem Ünal Demir’in inanılmaz uzman bir kıyaslamalı tahlili ve dostumun Semih Poroy iki özgün deseni eşliğinde yayımladık.
Bir de Dedeniz Râşit Bener’in’ Ümid-i Afil (Kaybolan Umutlar)’ isimli bir romanını bulmuşsunuz. Öncesinde bu yapıta dair ne biliyorsunuz?
Dedemin bir kayıp romanı olduğu aile içi bir söylenceydi. Yayınlanıp yayınlanmadığı bile bir muammaydı, zira kitap ortada yoktu. Babam ve amcam çeşitli söyleşilerinde bundan kelam ederler, babalarının “Sani” takma ismiyle Bayanlar mecmuasında bayan haklarını savunan yazılar yazdığını da belirtirler. Bu romandan kelam ettiğimde Saadet, “bir araştıralım, tahminen buluruz” dediğinde açıkçası dudak büktüm. Fakat, Saadet tarihçi merakı ile gitti, kitabı Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege Kitapları ortasında eliyle koymuş üzere buldu! Meğerse Dedem kitabı kendi ismiyle değil, bir bayan ismiyle, Binti Halim Seyhan mahlasıyla yayınlatmış, yani kardeşi filozof Cemil Sena’nın kızı Seyhan’ın ismiyle. 1913’te eski Türkçe alfabesiyle yayımlanan kitabı Halil Solak Latin harflerine aktardı. Hem özgün metni hem de Sevdagül Kasap’ın günümüz Türkçesine uyarladığı versiyonu benim bir sunuş yazımla birlikte bastık.
Siz bu kitabı okuyunca ne hissettiniz pekala?
Çok heyecanlandım ve dayanılmaz duygulandım. İnsanın 64 yaşınayken, yarım yüzyıl evvel ortamızdan ayrılan dedesinin 22 yaşındaki zihninin eseri olan bir metinde müsabakası çok tekinsiz bir his. Ümitsiz bir aşkı anlatan naif bir metindi. Gururlandım da açıkçası, zira dedem o romanda erilliği yerden yere vuran, “ön-feminist” diyebileceğimiz ve günümüzde dahi birçok erkeğin yanından geçemeyeceği cümleler kurmuş: Yıl 1913, yazan 1890 doğumlu bir Osmanlı erkeği!
‘BABAM, OLACAKLARI İDDİA ETTİĞİ İÇİN SİYASİ KİTAPLARIMI YAKMIŞ’
Erhan Bener’in ‘Civcivler’ hikayesine siz de ‘Civcivin Torunu’ hikayesiyle yanıt veriyorsunuz. Bunun öyküsünü anlatır mısınız?
Babamın ‘Civciv’ ler hikayesi, kızı polis tarafından aranan bir babanın, kızının kitaplarını polisten kurtarmak için çiftliğinin kümesine gizleyişi etrafında kurgulanan bir olay örgüsüne dayanıyor. Bunun bilinçdışı art planının bizim aile tarihimizle dolaylı bir bağı olduğunu düşündüm. 1980’li yıllarda ben yurtdışında sürgündeyken, polis birkaç kere bizim konutu de basmış. Babam, olacakları varsayım ettiği için tedbir almış ve benim siyasi belgelerimle kitaplarımı yakmış. Bu türlü yapmak zorunda olduğu için çok üzüldüğünü sonradan konuşmuştuk. Hikayenin, babamın bu hissinin dışavurumu olduğunu hissettim. ‘Civcivin Torunu’ hikayemi ona nazire olarak, bu hissini hafifletmeye katkısı olsun diye yazdım ve yalnızca ona yolladım. Yayımlamayı hiç düşünmemiştim, hiçbir hikaye kitabıma da almadım, zira benim gözümde o hikaye babamınkinden bağımsız düşünülemezdi. ‘Yazınsal Akrabalıklar’da, bu kıssayı detaylı olarak anlatan bir sunuş yazımla ikisini birlikte yayınladık.
Ben de 1980 devrine gelmek istiyordum. Sizin sürgünde olduğunuz yıllar… 12 Eylül devri Bener ailesini nasıl etkiledi?
Çocukları öldürülen, ağır azaplara maruz bırakılan ailelerin yaşadıklarıyla kıyas kabul etmez elbette, lakin bizim aile açısından da periyoda, bir konuşmadan dolayı hakkında 15 yıl mahpus istemiyle açılan dava ve gıyabi tutuklama kararı nedeniyle on yılımı Belçika ve Fransa’da sürgünde geçirmem damga vurdu. Ben o sırada 22 yaşındaydım, Ankara Tıp fakültesinde son sınıf öğrencisiydim. Yaz tatilinden faydalanarak İsviçre’de acil cerrahi stajı yapmaktaydım. Türkiye dönemedim, doktor olamadım, diğer meslekler, uğraşlar edinmek zorunda kaldım. Bu mühlet zarfında babamla yalnızca dört defa, annem ve kız kardeşimle ikişer kere görüşebildim. Amcamı, halamı, dayılarımı ve Türkiye’de bıraktığım yakınlarımın ezici çoğunluğunu hiç göremedim… Üstelik o devir internet yoktu, imajlı telefon ya da öteki iletileşme teknolojileri icat edilmemişti. Haberleşme kanallarımız telefon ve mektuplarla sonluydu. Telefon hem çok değerliydi hem de dinlenebileceğinden tasa ediyorduk. Mektupların ulaşması ise günler, bazen haftalar sürebiliyordu. İnsani açıdan ve aile bağları açısından hepimiz için çok zorlayıcı bir periyottu. Öte yandan, o uzun mektuplaşmalar ortamızda apayrı bir bağın kurulmasına vesile oldu hem babamla hem amcamla yazınsal akrabalarımızın temelini attı.
‘Yazın Ağacı’ kitabını hazırlamışsınız, bence çok etkileyici ve muhakkak ki titizlikle üzerinde çalışılmış, nasıl bir çalışma metodu izlediniz?
Ailenin tüm müelliflerinin ömür hikayelerini tek bir evrakta toplamanın ve bunu güçlü fotoğraf arşivimizdeki dokümanlarla destekleyerek yayımlamamın ortadaki bağların daha görünür hale gelmesine katkısı olacağını düşündüm. Arşivle birlikte, yaşayan aile bireylerinin tanıklığına, halama, kız kardeşim Yaprak’a ve aile dostlarına da başvurdum elbette… En sıkıntı kısmı dedemle ilgili olandı kuşkusuz. Elimizde kendi yazdığı ve halamın derlediği gençlik anıları (halamın sunuşu ve düzenlemesiyle ‘Yazınsal Akrabalıklar’da yayımladık) ve birçok evrak vardı. Buna ek olarak uzun yıllarını annesi ve babasıyla geçiren halamın güçlü belliği bu sorunun üstesinden gelmemizi sağladı.
Babam ve amcam hakkında yazılmış çok titiz ve kapsamlı doktora çalışmalarında ömür hikayeleriyle ilgili birçok detay yer alıyordu. Söyleşilerinde de birçok bahse kendileri değinmişti. Muğlakta kalan noktalarda ya da ortalarında çeliştiklerinde kurtarıcımız yeniden halam oldu, bazen de kuytuda kalan arşiv dokümanları, mektuplar.
Gelgelelim, sakınan göze çöp batar misali, tüm titizliğimize rağmen kıymetli bir kusur yaptığımızı kitap yayınlandıktan sonra keşfettik: Fotoğraf arşivinde dedemin kübist bir yaklaşımla yapılmış bir portresinin siyah beyaz fotoğrafı yer alıyordu. Ardındaki elle yazılmış “Eşref Üren 1934” ibaresi vardı, biz de bunu bu türlü belirttik. Lakin daha sonra, dedemin editörü Sevdagül Kasap, diğer bir araştırma sırasında bir katalogda tesadüfen tıpkı tablonun renkli fotoğrafına rastladı: “Bir öğretmenin Portresi” başlıklı ve 1933 tarihli bu tablo, oysaki dedemle tıpkı periyotta Erzincan’da öğretmenlik yapan Cemal Tollu’ya aitmiş. Yeni baskılarda düzeltiriz lakin şimdiden söylemiş olayım.
‘BİRİNİ KÜLT MUHARRİR OLARAK GÖREN OBURUNU GÖRMEZDEN GELDİ’
“Yazınsal Akrabalık” problemine gelelim. Bu kitap çalışmasıyla birlikte bu “yazınsal” akrabalık ortaya çıktı ancak bunun öncesinde iki kardeşin bu akrabalığına dair bir çalışma olmuş muydu?
Edebiyatsever bir ülkede, başka ayrı çok paha verilmiş iki kardeş muharririn etkileşimleri hakkında onlarca akademik çalışma yürütülür ya da metinleri ortasındaki bağlar hakkında onlarca yazı yazılırdı. Bizde bu yok ne yazık ki. Tuhaf!
Vüs’at O. Bener ve Erhan Bener sağlıklarında da (bence gereğince olmasa bile) çok önemsendiler kuşkusuz, birçok kıymetli ve detaylı incelemeye bahis oldular. Ancak, iki farklı gezegende yaşayan iki muharrir üzere görüldüler güya. Babamı öne çıkaranlar amcamın yüzüne pek bakmadılar, amcamı kült muharrir olarak yüceltenler babamı görmezden geldiler. Gerçi her ikisi de çok farklı muharrir kimlikleri, biçemleri, yaklaşımları olan, nitekim özgün iki farklı müellif. Birinin yapıtlarını seven okur, başkasında tıpkı tatmini bulamama hakkına sahiptir kuşkusuz. Lakin hem özel hem yazınsal hayatları bu kadar iç içe geçmiş, birbirini derinden etkilemiş, birbirlerinin yapıtlarını yayımlanmadan okuyup tartışmış, tıpkı jenerasyondan sayılabilecek iki kardeş muharririn yazınsal etkileşimleri nasıl yok sayılabilir, bunu anlamakta hâlâ zahmet çekiyorum. Everest’le yürüttüğümüz bu edebi projenin bir hedefi da edebiyat tarihimizdeki bu boşluğu doldurmaya katkı sunmaktır.
‘BİRBİRLERİNİN BİR TIP ‘ALTER EGOSU’ OLMUŞLARDI’
Peki yazarlıklarının dışında Vüs’at O. Bener ve Erhan Bener nasıl iki kardeşti?
Çok tutkulu diyebileceğim bir ilgiydi. İnanılmaz derecede birbirine düşkündüler. Çocukluklarından beri baht birliği etmişler: ‘Yazın Ağacı’ndaki çocukluk, gençlik, orta yaş ve yaşlılık fotoğrafları bunu gereğince sergiliyor sanırım. Vakit zaman büyük arbedeler, kısa küskünlük periyotları de yaşanmadı değil, lakin özünde sarsılmaz bir bağları olduğunu söyleyebilirim. Hem misal hem ayrışan kişilik özellikleri ve zevkleri vardı kuşkusuz, ancak birbirlerinin bir tıp “alter egosu” olmuşlardı. Entelektüel referansları ve birçok dostları ortaktı. Sonuçta, birebir devrin insanlarıydılar. Toplum omurundaki onca sarsıntıyı emsal yansılarla birlikte göğüslediler, tıpkı tarihte mahpus yattılar… Bir devir, müellif dostları Ayla Kutlu’yla birlikte ortak bir yazıhanede yan yana çalışıp metin ürettiler. Sık sık birlikte tatile masraflardı. Her ikisi de yazdıklarında ortak ömür kesitlerinden esinlenen yapıtları yazdılar. İkisi de klasik batı müziği tutkunuydu. Babam yurtdışı vazifelerinden -o periyot Türkiye’de güç bulunan- klasik müzik plaklarıyla dönerdi, çabucak ertesinde amcam bize gelirdi, birlikte saatlerce müzik dinler, yorumlarlardı.
Yazan bir aileden müellif çıkmak hem bir yandan kolay ancak öte yandan da güç üzere geliyor bana. Siz bunu nasıl yaşadınız?
Edebiyatçı bir ailenin çocuğu olmak düzgün bir okur olmayı ve nitelikli yapıtlara ulaşmayı kolaylaştırıyor kuşkusuz. Entelektüel bir ortamda büyümenin, iki değerli müellifle hem kendi yapıtları hem de genel olarak edebiyat, sanat, ideoloji konusunda saatlerce sohbet etme ayrıcalığı da uğraşı.
‘HEVES ETSENİZ BİLE NASIL CÜRET EDECEKSİNİZ?’
Gelgelim, iş yazmaya gelince bu avantaj tam bilakis dönüyordu! Önümdeki çıta güya aşılmaz bir duvar üzere yüksekti: Heves etseniz bile nasıl cüret edeceksiniz? Yazmaya kalkıştıklarınızı ikisi de ellerinde kırmızı kalemle okuyacaklar… Biri beğense tahminen öteki dudak bükecek… “İyisi mi hiç bulaşmayayım” dedim ve kendi yolumu çizebilmek için onların yetkinliklerinden uzak bir alana, tıbba yöneldim. (kız kardeşim de matematiği seçti!)
12 Eylül darbesi olmasaydı, hayat çizgim olasılıkla çok farklı olurdu, tahminen meraklı bir edebiyat okuru olmakla yetinirdim ya da halam üzere fakat 70’şine merdiven dayamışken kitap yazardım! Gerçi ben de aslında birinci romanımı 40 yaşında yayınladım. Bu husustaki tecrübelerimi çocuklar için yazdığım ‘Matbaacılık Oyuncağı’ kitabımda mizahi bir lisanla anlatmıştım.
‘İKİ DEV MUHARRİRE ROMAN BEĞENDİRMEK KOLAY MI!’
Siz yazdıklarınızı babanız ve amcanıza okuttuğunuzda ne hissederdiniz, yorumları size nasıl gelirdi?
Babam, kitapları hakkında yazdığım yorumları çok beğenmişti, yazdıklarıma kitaplarında art kapak yazısı ya da önsöz olarak yer verdi. Amcam da sohbetlerimizde benim görüşlerime paha verdiğini lisana getiriyordu. Bunlar beni çok cesaretlendirdi kuşkusuz. Halamdan da daima çok teşvik gördüm. Bununla birlikte, roman yazmaya kalkışma evresinde işler çok daha çetrefilli hale geldi doğal. Bu kadar farklı usulleri olan iki dev muharrire roman beğendirmek kolay mı! Birinci romanım ‘Eksik Taşlar’ı yazdıkça kısım bölüm babama iletiyordum, fakat uygun niyetle yaptığı en ufak yorum bile tüm özgüvenimi yerle bir etmeye, bu işi beceremeyeceğimi düşündürtmeye yetiyordu. Aylarca bir daha elimi süremiyorum! Sonra baktım o denli olmayacak, yazdıklarımın gerisini lakin romanı bitirdikten sonra önüne koydum. Okuyunca, burada tekrarlayamayacağım lakin beni çok keyifli eden bir nitelemesini lisana getirdi.
Amcanız Vüs’at O. Bener’le nasıl oluyordu bu alaka?
Amca imtihanı farklıydı. Romanın belgesini okudu, sonra konutunda buluştuk. İçeriği çok beğendiğini, çok başarılı bulduğunu söyledi… “…ama Türkçesi yer yer problemli…” diyerek belgeyi bana uzattı. Meskene dönünce, “tüm sayfaları baştan aşağı kırmızı kalemi ile işaretlenmiştir eminim” diye korka korka baktım. Meğer 500 sayfalık romanda topu topu 10-15 kusur tespit etmişti. Sevinçten havalara uçtum tabii… Ancak o kadarcık yanılgı bile amcam için fazlaydı ve haklıydı! Her ikisiyle beni çok memnun eden ve çok şey öğreten bir çalışmamız daha oldu: ‘Gecenin Sonuna Yolculuk’ çevirimi ikisi de okudu, üzerinde uzun uzun tartışabildik. Fakat, babam yalnızca birinci ve ikinci romanı okuyabildi, devamına ömrü vefa etmedi. Amcamsa ona ithaf ettiğim ikinci romanı okuyamadan ortamızdan ayrıldı.
‘ARŞİVİ DEŞMEYE DAHA YENİ BAŞLADIK’
Başka yeni kitaplar olacak mı bu proje kapsamında?
Şimdiye kadar yayınlanan 23 kitapla sonlu olmayan, başarabilirsek uzun soluklu olarak sürdürmeye niyetli olduğumuz bir proje bu. Bu yıl 100. doğum yılı olan amcama tartı verdik: Editörü, müellif dostum Murat Çelik’le geceli gündüzlü çalışarak tüm eski baskıları ve eldeki evrakları gözden geçirdik, Vüs’at O. Bener’in özgün yazımına riayet ederek tüm kitaplarını bir seferde bastık. Yaşasaydı, eminim sade dizaynları da çok beğenirdi. Yayımlanmamış manzumelerini bulduk, kadim dostu Cemil Eren’in desenleriyle birlikte değerlendirdik. Önümüzdeki devirde babamın kitaplarının yine basılmasına yük vermeyi kararlaştırdık. Bunu tamamlamak elbette biraz vakit alacak, zira şimdilik yalnızca dörtte biri tekrar yayımlanmış toplam 42 kitap kelam konusu.
Benim öbür yayınevlerinde daha evvel çıkmış romanlarımın yeni baskıları da Everest’ten çıkacak. Öykülerim yılbaşında yayımlandı zati. İki yeni deneme kitabım sanırım önümüzdeki haftalarda, İhtilal Çakır’ın editörlüğüyle yayımlanacak. Sırada daha sonra gündeme gelecek 4-5 yeni deneme kitabım daha var.
Bunun dışında, halamın yayınlanmamış bir romanı var, onu da en kısa vakitte yayınlamayı planlıyoruz. ‘Yazınsal Akrabalıklar’ dizisi için planladığımız yeni yayınlar da var: Arşivi deşmeye daha yeni başladık!
Peki siz yeni bir şeyler yazıyor musunuz?
Açıkçası son bir buçuk yıldır edebi mesaimin çabucak tümünü bu projeye ayırdım, vakit ayırmaya da devam edeceğim. Öte yandan, çalışmanın en sıkıntı kısmını geride bıraktığımıza nazaran, yavaş yavaş kendi kurgusal metinlerime dönmeyi de planlıyorum. Yeni bir roman ve yeni bir hikaye kitabı projem var. Fakat birinci sırada, Everest’in Açık Hava Serisi için Saadet’e kelam verdiğim bir metin var: Tasarladım, yazmaya başlamak üzereyim…